Nuce Logo

چيرۆكى قەرزكردن

يەكێك لە گريمانەكانى گواستنەوەى دوورگەى كريمیا بۆ سەر ئۆكراينا، بريتیيە لە (چيرۆكى قەرزكردن) كە پەيوەندى بە رووسياى سۆڤيەتى و رێكخراوى (جوێنت)ى جووەكانى ئەمەريكايە.

بيرۆكەى جێگيركردنەوەى جوو لە نيمچە دوورگەى كريمیایە لەگەڵ كۆتاييهاتنى شەڕى ناوخۆ دەستى پێكرد، سندوقە بيانييەكان زۆر بە گەرمى برەويان بەو بيرۆكەيەدا، مەكتەبى سياسى چەندين جار گفتوگۆى لەسەر ئەو پڕۆژەيە كرد، ديارترين پاڵپشتيكەرانى ئەم پڕۆژەيە بريتى بوون لە: ترۆتسكى، كامينيڤ، زينۆڤييڤ، بوخارين، رێكۆڤ بوو، لە سيفيرۆپۆڵى پايتەختى كريمیا لقى بانكى ئەگرۆ جۆينيت دامەزرا.

لە مانگى كانوونى دووەمى ساڵى (1924) گفتوگۆى راستەوخۆ لەسەر حكومەتێكى جووى سەربەخۆى يەكگرتوو لەگەڵ رووسيا كرا، پڕۆژەى رێوڕەسمى دامەزراندنى كۆمارێكى جوو لە بەشى باكوورى دوورگەى كريم ئامادەكرا.

لە (20)ى شوباتى (1924) ئاژانسى تێليگرافى جوو (ETA) راگەيێندراوێكى هاوبەشى سەبارەت بەو تيابەتمەندييە بڵاوكردەوە، لە (1929) رێككەوتنێك لەنێوان يەكێتى سۆڤيەت و رێكخراوى جوينيت كرا.

ئەو بەڵگەنامەيە بەناونيشانێكى جوان بوو، دەربارەى (نيمچە دوورگەى كريمیاى كاليفۆڕنيا) پابەندى هەردوو لاى لەخۆى گرتبوو، رێكخراوى جوينيت تا ساڵى (1936) ساڵانە  بڕى يەك مليۆن و (500) هەزار دۆلار بدات بە يەكێتى سۆڤيەت، بەوەش يەكێتى سۆڤيەت (20) مليۆن دۆلارى دەست دەكەوت. 

لەبەرانبەر ئەو بڕە پارەيە، ليژنەى ناوەندى جێبەجێكردن، كە لە يەكێتى سۆڤيەت بەرزترين دەسەڵات بوو لە (1922 بۆ 1938) وەك بارمتە (375) هێكتار زەوى بدات، بەم جۆرە زياتر لە (200) هاووڵاتى ئەمەريكى زەويان كڕى، ئەو كەسانە بەشداربوون لە كڕينى، رۆزڤڵت و هۆڤەر، هەروەها رۆكڤڵر و مارشاڵى سەرمايەدار، ژەنەراڵ ماك ئارسر.

ياريكردن بە جێبەجێكردنى دروستكردنى كاليفۆڕنياى كريمیا دەستى پێكرد، لە كۆنگرەى تاران رۆزڤڵ پابەندييەكانى بير ستالين خستەوە، بەڵام ئەميندارى گشتى پەلەى لەو كارە نەبوو، هەندێك لە مێژوونوسان كۆچى تەتەرەكان لە (1944) بە ئازادكردنى دوورگەى كريم لە جووەكان شرۆڤە دەكەن، لە (1954) وادەى دوايى بوو بۆ دانەوەى ئەو قەرزانە دياريكرا، خرۆشۆف هەنگاوى سوارچاكانەى گرتەبەر، دوورگەى كريمى دابە ئۆكراينا.

پرسى نەتەوەيى

يەكێك لە پرسە گرنگەكانى دوورگەى كريم دۆزى نەتەوەيى بوو، لە (1944) گەلانى دوورگەى كريم دەركران، بەگشتى بەس باس لە دەركردنى تەتەرەكان دەكرێت، بەڵام تەنيا تەتەرەكان دەرنەكراون، بەڵكو (15) هەزار يۆنانى (12) هەزار و (500) بوڵگاريش دەركران.

زۆربەى تەتەرەكان روويان كردە ئۆزبەكستان، يۆنانييەكان و بولگارييەكان لە كازخستان و ئاسياى ناوەڕاست و چەند ناوچەيەكى دياريكراوى يەكێتى سۆڤيەت نيشتەجێبوون، بەگوێرەى سەرژمێرى ساڵى (1939) نزيكەى لە (50%)ى رووس و لە (25%)ى تەتەرن، تەنيا (10.2%)ى ئۆكراينى لە دوورگەى كريم ژياون.

دواى دەركردنى تەتەرەكان لە (1944) كريم دەستى بە ناڕەزايى كرد، كە بەتايبەت زيانى زۆر بە كشتوكاڵى كەوتووە.

لە ساڵى (1950)  بە راورد بە ساڵى (1940)  بەرهەمى گەنم بۆ پێنج بەرانبەر و توتن بۆ سێ بەرانبەر و سەوزە بۆ دوو بەرانبەرى دابەزين. لە (1953) (29) فرۆشگە و (11) دووكان هەبوو بەشەكانيان لە هەموو ناوچەكە جۆراوجۆر بوو.

لە ساڵانى شەستەكان گەڕانەوەى تەتەرەكان دەستى پێكرد، ئۆكراينەكان و رووسەكان لە دوورگەى كريم نيشتەجێ كرابوون، بەڵام لە هەمانكات پڕۆسەى بە ئۆكراينيكردنى ئەو ناوچەيە بەخۆشى و بەناچارى لە هەموو شوێنێك دەستى پێكرد بوو، جگە لە سيڤيرۆپۆڵ، زمانى ئۆكراينى خرايە پڕۆگرامەكانى خوێندن.

ئێستا زياتر لە دوو مليۆن كەس لە دوورگەى كريم دەژين، نزيكەى يەك مليۆنى كەس رووسين، زياتر لە (400) هەزار كەس ئۆكراينيە، هەروەها (240) هەزار كەس تەتەرن، بۆيە دەستەواژەى (يەك دەوڵەت، يەك گەل، يەك ئاين) لە دوورگەى كريم بە شێوەيەكى شاراوە نامۆ نييە.

پاشخانى مێژوويى

گواستنەوەى دوورگەى كريمیا بۆ سەر ئۆكراينا لە ساڵى (1954) مێژووەكەى دەگەڕايەوە بۆ (10) پێشتر كە جەنگى جيهانى دووەم لە لووتكە دابوو، ئەوكاتەى كە ئەڵمانيەكان لەو دوورگەيە دەركران، ئەو كاتە خرۆشۆف سكرتێرى يەكەمى كۆميتەى ناوەندى حزبى شيوعى ئۆكراينى  بوو فەرمانى بە ئامادەكردنى راپۆرتێك كرد سەبارەت بە دوورگەى كريم.

خرۆشۆف لە ئەرشيفى پەيوەندييە مێژووييەكانى نێوان ئۆكراينا و رووسيا دەستى بەگەڕان كرد، يەكێك لە كارمەندانى دەزگاى حزبى باس لەوە دەكات، خرۆشۆف لە ساڵى (1944) پێى گوتووە، "من لە مۆسكۆ بووم، گوتم ئۆكراينا لە دۆخێكى وێرانە دايە، هەمووان پاشەكشەى لێدەكەن، ئەگەر كريمم پێدان چى دەبێت؟ لە دواى ئەوە هيچ سووكايەتييەك نەما پێم نەكرێت، ئامادەبوون بمكەن بە خۆڵەمێش."

پرسى شەرعيەت

تا ئێستا پرسى گواستنەوەى دوورگەى كريم مشتومڕى زۆرى لەسەرە، ئەگەر باسكردن لە راپرسى بێتە پێشەوە ئاڵۆزييەكان زياتر دەبێت، بانگەشەى ئەوەش دەكرێت، كە بڕيارە راپرسيەك لەسەر ئاستى وڵات ئەنجام بدرێت، بەڵام ماف و چوارچێوەى ئەو راپرسييە لە دەستوورى سۆڤيەت نەخرايتەڕوو، جگە لە ماددەى (33) ئاماژە بەوە دەكات، دەستەى سەرۆكايەتى ئەنجوومەنى باڵاى يەكێتى سۆڤيەت دەتوانێت راپرسى ئەنجام بدات.

لێرە تێبينى خاڵێكى گرنگ بكەن، كە وشەى (دەتوانێت)، بەڵام پابەند نييە بەوە، بەو شێوەيە بابەتى راپرسى لاداراوە.

وەڵام سەبارەت بە پرسيارى ئەو دەستەيەى دەسەڵاتى پێدانى رەزامەندى لەسەر گۆڕانكارى سنوورەكان هەيە، لە ماددەى (22)ى دەستوور هاتووە، "دەستەى باڵاى دەسەڵاتى وڵات لە يەكێتى سۆڤيەت، بريتيە لە ئەنجوومەنى باڵاى سۆڤيەتى بۆ كۆمارى ئيتيحادى سۆڤيەتى."

بەگوێرەى مادەى (24)، "ئەنجوومەنى باڵاى سۆڤيەتى بۆ ئيتيحادى تاكە دەستەى ياسادانانە لە ئيتيحادى سۆڤيەت." 

ماددەى (151) باس لەوە دەكات گۆڕينى دەستوور، تەنيا بە بڕيارى ئەنجوومەنى باڵاى سۆڤيەتى دەبێت، كە لاى كەمى بە زۆرينەى دوو لەسەر سێيەكى دەنگان ئەو بڕيارە دەدات.

هەروەها دەتواندرێت هەمووارى ماددەى (14)ى دەستوورى يەكێتى سۆڤيەت بكرێتەوە و هەرێمى كريمى لێ لادرێت، ئەوەش بە رەزامەندى لەسەر گواستنەوەى ئەو ناوچەيە بۆ سەر كۆمارێكى ترى يەكێتى سۆڤيەت، بەو جۆرە رێكارى ياسايى گواستنەوەى دوورگەى كريم لە (1954) بە تەواوى كارێكى درووست بوو.

دەستەكانى ئەنجوومەنى سەرۆكايەتى ئەنجوومەنى سۆڤيەتى لە رووسيا و ئۆكراينا گفتوگۆكيان بەهاوبەشى لەگەڵ ئەنجوومەنى باڵاى سۆڤيەت بۆ كۆمارەكان كرد و بە هاوبەشى بڕيارى گواستنەوەى دوورگەى كريمان بۆ سەر ئۆكراينا دا. 

كێ ئەو بڕيارەى دا؟

بۆچوونێك هەيە پێى وايە، لە مانگى كانوونى دووەمى (1953) خرۆشۆف بڕيارى گواستنەوەى داوە، پاشان سەردانى دوورگەى كريمى كرد، بەگوێرەى بۆچوونى ئەلكيسى ئەجۆبى كە هاورێيەتى خرۆشۆفى كردووە، لەبەر نەبوونى سەوزە و ميووە لە كەرتى بازرگانى حكومى لەو ناوچەيە خرۆشۆف تووشى شۆك بووە. 

يەكێك لە هەڵە باوەكان ئەوەيە خرۆشۆف ئۆكراينى بووە، ئەوەش كاريگەرى لەسەر بڕيارى گواستنەوەى دوورگەى كريم دروستكردووە، بەڵام ئەوە راست نييە، خرۆشۆف ئۆكراينى نييە، هەرگيز باسى ئۆكرايناى نەكرووە، هەندێك هەستى بۆ ئۆكراينا هەبووە، هەستى بە تاوان دەكرد كە لە كارەساتى چەوساندنەوەى ئۆكراينانەكان بەشدار بووە. 

ئەوەش بە شێوەيەكى ناڕاستەوخۆ كاريگەرى لەسەر ئەو بڕيارە هەبووە، بەڵام بڕيارەكانى حكومەت لەسەر هەست و سۆز نەدەدرا، بڕيارى گواستنەوەش خرۆشۆف نەيداوە، بەڵكو دەوروبەرى پادشاكان بڕيار دروست دەكەن، بۆڵگانين و مالينكۆ و مۆلۆتۆڤ و كاگانۆڤيچ و كۆرزيننى لە دەورەوە بووە، جۆرجى مالينكۆڤ كە سەرۆكى ئەنجوومەنى وەزيران بوو رۆڵى سەرەكى هەبوو.