Nuce Logo

د. مونقز داغر 

بەڕێوەبەرى  ناوچەى رۆژهەڵاتى ناوەڕاست و باكوورى ئەفريقيا،  ئەندامى ئەنجومەنى بەڕێوەبەرى دەزگاى گالوبى نێودەوڵەتى.

ئەنجامە بەراييەكانى هەڵبژاردنى عێراق، دژايەتى عێراقييەكانى بۆ هەژموونى دەرەكى و كاريگەرى مەرجەعيەتى نەجەفى دەرخست، كە رەوتى سەدر بۆ پەرلەمانى داهاتوو سەركردايەتى پێهێنانى هاوپەيمانى فراوان  دەكات، بۆ دروستكردنى حكومەتى داهاتوو لەو وڵاتە.

ئامرازى (إنَّ) لە زمانى عەرەبى بۆ دڵنيايى رستە بە كار دێت، بۆيە ئەمجارە باشترين وەسفە كە بۆ هەڵبژاردنەكانى عێراق بە كار بێت، چونكە دەنگدەرى عێراقى زۆرينەى ئەو كانديدانەى لايەنگرى ئێران بوون سزاى دان، هەروەها دەزانم ئەو گۆڕانكارييە داواكارى گەنجانى عێراقە، چونكە گۆڕانكارى بە سووربوونى زۆرينە دروست دەبێت.

 ئەنجامەكانى ئەو هەڵبژاردنە رەنگدانەوەى گۆڕانكارى راستەقينەيە لەسەر نەخشەى سياسى عێراق، بە پێچەوانەى زۆربەى پێشبينيەكانى هەڵبژاردنى پێشوو، هەر زوو هۆشدارى درا لە كەوتنە هەڵەى پێشبينيكردنى گەورە، چونكە گۆڕانكارى ريشەيى لە ياساى هەڵبژاردنەكانى عێراق كرابوو، عێراقى بۆ (83) بازنەى هەڵبژاردن دابەشكرد بوو.

 پێشبينى ئەو گۆڕانكارييم  لەم چەندێتى و چۆنييەتيە نەدەكرد، هەرچەندە لاى زۆرينەى خەڵك چاوەڕوان دەكرا رەوتى سەدر دەنگى زۆرينەى دەنگدەرانى دەرەوەى پارتە سياسيەكان بەدەست بهێنێت، بەڵام كەس چاوەڕوانى ئەوەى نەدەكرد لەو هەڵبژاردنە (73) كورسى بەدەست بهێنێت، لەلايەكى تريشەوە كەس پێشبينى نەكرد، هێزەكانى (فەتح و حقوق)ى هاوپەيمانى ئێران لە (16) كورسى زياتر بەدەست نەهێنن، كە يەك لەسەر سێى كورسى هەڵبژاردنەكانى رابردووە، ئەوەش وادەكات كاريگەرييان لە پەرلەمانى عێراق زۆر كەم بێتەوە.

لەلايەكى ترەوە قەوارەى ماليكى، کە نزيكە لە ئێران (37) كورسى بەدەستهێناوە، بەڵام شێوازى مامەڵەى رابردووى لەگەڵ كورد و سوننە، وايكردووە ئەگەر هەوڵيش بدات حكومەت دروست بكات، ئەگەرێكى دوورە  ئەو دوو قەوارەيە حكومەتى لەگەڵ پێكبهێنن.

هەرچى هێزى تشرين و سەربەخۆكانيشە، ئەوانيش بوونە موفاجەى گەورەى ئەو هەڵبژاردنە، ئەگەرچى لە سەر ئاستێكى زۆر فراوان جەماوەريان بايكۆتى هەڵبژاردنەكانيان كرد، چونكە گومانيان هەبوو لەو هەڵبژاردنە سوودمەند بن، تەنانەت گومانيان لە هێنانى دەنگيش هەبوو، بەڵام سەربەخۆكان و هێزى تشرين زياتر لە (35) كورسيان بەدەست هێناوە، ئەگەر لەناو خۆيان رێككەون و بچنە پەرلەمان، پلەى دووەم ياخود سێيەم بەدەست دەهێنن، بەدووريش دەزاندرێت بە يەك قەوارە بچنە ناو پەرلەمان. 

لە ڕووى تيۆرييەوە ئەو ئەنجامە دەرفەتى بۆ هێزەكانى دژ بە دەستوەردانى ئێران رەخساندووە، زۆر بە ئاسانى دەتوانن لەگەڵ كورد و سوننە بەرەيەك دروست بكەن، ئەوكاتە لە نيوەى زياترى كورسييەكانى پەرلەمانى عێراقيان هەيە، ئەوەش وادەكات بتوانن كورسى (سەرۆكايەتى كۆمار و سەرۆک وەزيران و پەرلەمان) بەدەستبهێنن، كە بە تەواوى پێچەوانەى هەڵبژاردنەكانى رابردوو، ئەندامانى سێ سەرۆكايەتييەكەى پێشووە، ئەمجارە هەژموونيان لە پەرلەمان بەهێزتر دەبێت.

سەركەوتنى تشرين و سەربەخۆكان لەلايەن هێزە كلاسيكيەكانى ئيسلامیى سياسى لە باشوورى عێراق لە شارەكانى (نەجەف و بابل و كەربەلا و ناسڕييە و ديوانييە) هيوايەكى گەورەيان لاى عێراقييەكان زيندو وكردۆتەوە، بەتايبەت توێژى سياسى لەو قۆناغە پێويستيان بە گێڕانەوەى هەندێك متمانەى سياسى هەيە، كە لە سيستەمى سياسى ئەو وڵاتە لە دەستيان دابوو، هەرچەندە متمانەيان لە پەرلەمان لە 15% تێپەڕ ناكات، بەڵام ئەو ئەنجامە كەمە كاريگەرى لەسەر زۆربەى دەزگا جێبەجێكارەكان و دادوەرى هەبوو.

هەروەها ئەو ئەنجامانەى ئێستا دڵنيايى دەداتە زۆربەى گەنجانى باشوور، كە دەيانگوت، "تەنيا شەقام دەتوانێت گۆڕانكارى بكات، سندوقى هەڵبژاردنەكان تاكە ئامرازى گۆڕانكارييەكان نييە". 

بەگوێرەى ئەو راپرسيەى لەو دواييە كراوە، تەنانەت ئێرانيش حەزى بە شەڕى ناوخۆى عێراق نييە، پێى وايە دەبێ چاو بە هەڵوێستى خۆيان دابخشێننەوە، بۆ ئەوەى لە داهاتوو بە هاوبەشى بەشدارى هەڵبژاردنەكان بكەن، تا كاريگەريان لەسەر پڕۆسەى سياسى وڵاتەكەيان زياتر هەبێت.

پێويستە لێرە ئاماژە بە دوو فاكتەرى سەرەكى ئەو ئەنجامانە بكەين:

يەكەم: پێش هەفتەيەك ئاماژەم بە رۆڵى مەرجەعيەتى نەجەف كرد.

راگەياندراوى مەرجەعيەت لە (29)ى ئەيلوول و  كۆبوونەوەى بەردەوامى خەڵك لە شەوانى بانگەشەى هەڵبژاردنەكانى ئەمجارە، رۆڵى سەرەكى هەبوو بەدەمەوە هاتنى خەڵك بۆ بەشداريكردن لە هەڵبژاردنەكان، كە لەسەر ئاستى گشتى پێشبنى دەكرا لە 5-10% بەشداربن،  لە ئاستى گشتى ئەو رێژەيە بە 25-30% دەخەمڵێندرێت، بەڵام  لەو رێژيە دەنگێكى زۆر بۆ سەربەخۆكان و هێزە شيعەكانى دەرەوەى بازنەى ئێران رۆيشتووە، بەتايبەت داواكەى مەرجەعيەت پەيامێكى روون بوو دژ بە هەژموونى ئێران و لايەنگرانى لە ناو عێراق، لە دواجاريش بەشێوەيەكى بەرچاو كاريگەرى هەبوو لە كەمكردنەوەى هەژموونى هێزەكانى نزيك لە عێراق.

فاكتەرى دووەم لەو هەڵبژاردنە، تواناى حكومەتى عێراقييە، تا توانى كۆنتڕۆڵى دۆخى هەڵبژاردنەكان بكات، وەك هەڵبژاردنى (2018)  هيچ پێشێلكارييەكى بەرنامە بۆ داڕێژراو تۆمار نەكراوە. 

بەڵام لەگەڵ ئەوەش هێزە شكستخواردووەكان هەڵايەكيان لە راگەياندنەكان دروستكردووە، كە هاوكاردەبێت بۆ نيشاندانى خراپى شێوازى كارى كۆمسيۆنى باڵاى هەڵبژاردنەكان، بەڵام هيچ بەڵگەيەك لەسەر ساختەكارى بەرنامە بۆ داڕێژراو نييە.

ئەو فشارانەى ئێستا لەسەر حكومەتەكەى كازمى هەيە، تاقيكردنەوەيەكى گرنگە بۆ تواناكانى ئەو حكومەتە، ئەگەر كازمى بتوانێت بەرگەى ئەو هەڕەشانە بگرێت، دەبێتە يەكێك لە سەركەوتنە گرنگەكانى حكومەتەكەى بەرانبەر ئەو هێزانەى لە دەرەوەى دەوڵەت چەكيان لەدەستە.

هەروەها دەتوانين بڵێين، "ئەگەر كازمى و حكومەتەكەى نەبوايە، دەستكەوت تەنيا هەڵبژاردنەكان دەبوو". ئەوەندە بەسە بۆ ئەوەى ئەو هەڵبژاردنە بە پاك تۆمار بكرێت، لە سايەى دۆخى ئاڵۆزى ناوخۆييى و دەرەكى عێراق، هەر ئەوەشە وادەكات كازمى شانازى بەخۆيەوە بكات، كە بەشێكى گرنگى لە داواكارى خۆپيشاندەرانى تشرينى يەكەمى جێبەجێكردووە.

سيناريۆى چاوەڕوانكراوى ئێستا ئەوەيە، دەست بكرێت بە دروستكردنى حكومەتى ئيتلافى بە سەرۆكايەتى رەوتى سەدر و بەشدارى ئيتلافى حەلبوسى و بارزانى و ژمارەيەكى زۆرى هێزەكانى تشرين و سەربەخۆيە سەركەوتووەكان و هەندێك هێزى بچووكى تر.

ئەو ئيتلافە زۆر بە ئاسانى دەتوانێت، نيوە زائيد يەك تێپەڕێنێت و لە زۆرينە نزيكى بكەیتەوە، كە لە پەرلەمانى پێشوو بەو جۆرە نەبوو، سەدريش دەتوانێت ئەو بەڵێنانەى لە بانگەشەى هەڵبژاردنەكان بە ئەندام و لايەنگرانى خۆى دابوو جێبەجێى بكات، لە وتارى سەركەوتنيش بەروونى ئاماژەى بەوە كرد دەبێت سنوورێك بۆ چەكى گرووپەكانى دەرەوەى دەوڵەت و هەژموون و دەستوەردانى هێزە دەرەكييەكان دابندرێت.

هەرچەندە ماليكى ئێستا سەرقاڵى مانۆڕى سياسى و ياساييە، چونكە لە هەڵبژاردنى (2010) ى بە هاوكارى ئێران و ئيدارەى ئۆباما توانى خولى دووەم ببێتەوە سەرۆك وەزيران، پێش عەلاوى بكەوێت، ئەمجارەش دەيەوێت هەمان ئەزموون دووبارە بكاتەوە، بەڵام دۆخى سياسى و ناوخۆيى و كاريگەرى دەرەكى ئەوە دەردەخات ماليكى ئەو ويست و توانايەى ئەوكاتى نييە، تا لە مانۆڕەكانى ئێستاى سەركەتووبێت.

ئەزموونى هاوپەيمانييەكانى پێشووى حكومەتى عێراقى، وام لێدەكات لە گەشبينى بەرانبەر جێبەجێكردنى بەڵێنەكانى ئەو هەڵبژاردنە زۆر هەستيار بم، بەڵام ئەوەى تووشى دڵەڕاوكێى كردووم، ئەگەرى دروستبوونى ئاڵۆزى سەربازى لەلايەن هێزە شكستخواردووەكان هەيە.

ئەو هێزانە دەستيان بە هەڕەشەى سەرەوژێكردنى ئەنجامى هەڵبژاردنەكان كردووە، بەڵام بۆ  ئەوەش دەوڵەتى عێراق، بە پاڵپشتى سەرايا سەلامى سەدر و هەندێك گرووپى تر تواناى رووبەڕووبوونەوەى سەربازى هەيە، ئەوە وادەكات ئەگەرى بەريەكەوتنى سەربازیى دووربێت، بەتايبەتيش ئێران نايەوێت شەڕى ناوخۆ لە عێراق دروست بێت، بۆيە لەسەر حكومەت و كۆمەڵگەى نێودەوڵەتى پێويستە، بەرانبەر هەڵگيرسانى شەڕى ناوخۆ زۆر وشيار بن.