Nuce Logo

جۆرجيۆ كافيرۆ

رەجەب تەيب ئەردۆغان لە مانگى رابڕدوو رايگەياند، "لەگەڵ جۆرج بۆشى كوڕ و باراك ئۆباما و دۆناڵد ترامپ زۆر بەباشى كارمان كرد، بەڵام ناتوانم بڵێم لەگەڵ جۆ بايدن بە شێوەيەكى باش دەستمان پێكردووە".

لەم مانگەدا بايدن رەخنەى لە دەستوەردانى سەربازى توركيا لە باكوورى رۆژهەڵاتى سووريا گرت، ئاماژەى بەوە كرد، "ئەو دەستوەردانانە كاريگەرى لەسەر بەرەنگاربوونەوەى رێكخراوى تيرۆرستى داعش دەبێت". 

لە (20)ى ئەيلوولى ئەمساڵ ئەردۆغان لەگەڵ ڤلاديمێر پۆتينى سەرۆكى رووسيا بۆ گفتوگۆكردن لەسەر گرێبەستى چەك و بازرگانى و هەماهەنگى ئەتۆمى لەنێوان هەردوولا لە سۆچى كۆبوونەوە.

هەرچەند واشنتن فشارى زۆرى خستە سەر ئەردۆغان، بۆ ئەوەى وڵاتەكەى لە كڕينى سيستەمى بەرگرى (ئێس400)ى رووسى پاشگەز بكاتەوە، بەڵام ئەردۆغان سووربوو لەسەر بڕيارەكەى، ئێستاش هەوڵدەدات بەشى دووەمى ئەو سيستەمە بكڕێت.

كاتێكيش ئەردۆغان باسى پەيوەندى وڵاتەكەى لەگەڵ مۆسكۆ كرد، لە سۆچى رايگەياند، "ئێمە هەنگاوى كردەيمان لەگەڵ رووسيا ناوە، بۆيە هيچ دەرفەتێك بۆ پاشگەزبوونەوە نييە".

پێويستە لەسەر ئيدارەى بايدن بڕياڕى توند بدات پەيوەست بە هەماهەنگى بەرگرى توركى - رووسى، ئەوە راستييەكە رووبەڕووى ئيدارەى بايدن و ترامپ بۆوە، چارەسەكردنى ئەو كێشەيە قوڕس بوو.

لەگەڵ هەبوونى ئەو هەموو لێكنزييكە دەتواندرێت پەيوەندييەكانى نێوان توركيا و رووسيا لە لايەك بە ئاڵۆز وەسف بكرێت، چونكە لەبەر ئاڵۆزى گەورە لە نێوان ئەو دوو وڵاتە لە سۆچى كۆبوونەوە، مۆسكۆ و ئەنقەرە لە سووريا و ئۆكرانيا و ليبيا و باشوورى قەوقاز پاڵپشتى لايەنە ناكۆكەكان دەكەن، لە لايەكى تريشەوە هەماهەنگى رووسيا و توركيا لە هەموو كەرتەكانى وەك بەرگرى و وەز و گەشتوگوزار و وەبەرهێنان، ئەو دۆخەى بۆ ئەمريكا ئاڵۆزتر كردووە.

ئەو يارييەى توركيا دەيكات، يارى هاوسەنگى جيۆسياسيە، كارتى رووسى بۆ رووبەڕووبوونەوەى ئەمريكا، هەژموونێكى فراوانترى بە ئەردۆغان داوە.

ئەنقەرە دەيەوێت پەيوەنديیەكى قووڵتر بونیادبنێت، لەگەڵ ئەوەشدا پشتبەستن بە ئەمريكا هەڵپەسێرێت، هەوڵيشدەدات ئەو پەيامە بگەينێتە بەرپرسانى ئەمريكا، كە لە جيهانى فرە جەمسەر توركيا بژاردەى ترى لەبەردەستە، ئەو هەژموونە لەگەڵ هەردوولا بەشێوەيەكى بەرچاو بۆ توركيا زيادى كردووە، هاوپەيمانيەكەى لەگەڵ ئەمريكاش بەش بەش كردووە، لە هەندێك كەرت هاوپەيمانن، لە هەندێك كەرت دژى يەكترين.

تا ئێستا ئەمريكا و توركيا لەسەر، "پاڵپشتى ئەمريكا بۆ هێزەكانى (هەسەدە)، داڵدەدانى فەتحوڵا گولەن، دۆسيەى محەمەد هاكان ئەتێلا كە ماوەى (32) مانگ لە ئەمريكا زيندانى كرا، هەروەها دۆسيەى شارى فاروشاى قوبڕسى، كە لەگەڵ قوبڕسى يۆنانى ناكۆكن، داننانى بايدن بە جينۆسايدى ئەرمەنەكان، رۆڵى واشنتن لە كودەتا شكستخواردووەكەى (2016)  لەسەر ئەو پرسە هەستيارانە ناكۆكن".

ئيڵدار ماميدۆف راوێژكارى سياسەتى دەرەوەى ديموكراتەكان دەڵێت، "ستراتيژيەتى ئەردۆغان سەپاندنى هاوسەنگى هێزە لە نێوان مۆسكۆ و واشنتن، ئەردۆغان نە دەبێتە لايەنگرى رووسيا، نە دەبێتە لايەنگرى ئەمريكا، هەر ئەوەشە وايكردووە لەو ژينگە جيۆسياسييە توركيا ببێت بە كارتى جۆكەر، جارێك كار لەگەڵ ئەمريكا دەكات، جارێك كار لەگەڵ رووسيا، بەڵام ئامانجى هەميشەيى توركيا بەهێزكردنى خۆيەتى".

لە بەشێكى ترى قسەكانى ئاماژەى بەوە كرد، "ئيدارەى پێشوو وەك ئيدارەى بايدن لە بەرەوپێشچوونى پەيوەندى بەرگرى نێوان توركيا و رووسيا نيگەران بوو، لە ديدى ئەمريكا كڕينى سيستەمى (ئێس 400)ى رووسى مايەى قبوڵكردن نييە، ئەوە هۆكارى ئەو قەيرانەيە، كە لە (2019) ئەمريكا رەتى كردەوە، (100) فڕۆكەى (ئێف 35)ى كە كۆمپانياى لۆكهيد ماترتن بە توركيا بفرۆشێت".

دواى ئەوەى كۆشكى سپى رەتى كردەوە سيستەمى مووشەكى پاتريۆت بە توريكا بفرۆشێت، توركيا هەر ئەو كاتە وەڵامى دايەوە كە جگە لە پەنابردنە بەر كرملين بۆ كڕينى سيستەمى (ئێس 400)ى رووسى هيچ بژاردەيەكى تريان لەبەردەست نييە.

جياوازى ترامپ لەگەڵ سەركردەكانى تر ئەوە بوو، تێگەيشتنى بۆ وەڵامى توركيا هەبوو، كە بۆچى كارێكى لەو جۆرەى كردووە، هەر لەبەر ئەوەش بوو ترامپ راكشاوانە گوتى، "پێويستە هەميشە سەر زەنشتى ئۆباما بكرێت، چونكە سيستەمى پاتريۆتى بە توركيا نەفرۆشت".

لە كانوونى يەكەمى (2020) ئەمريكا بە پشتبەستن بە ياساى (كاستا) سزاى بەسەر توركيا سەپاند، ئەوەش يەكێك بوو لە هەنگاوەكانى كۆتايى ئيدارەى ترامپ.

بەڵام ئێستا قۆناغێكى نوێ هاتۆتە پێشەوە، بەگوێرەى راپۆرتەكانى ناوخۆى توركيا، توركيا داواى لە ئەمريكا كردووە (40) فڕۆكەى جۆرى (ئێف 16)ى پێ فرۆشێت، هەروەها (80) فرۆكەشى بۆ نوێ بكاتەوە، ئەوەش شتێكى لە ناكاو بوو، كە لە كاتێدا توركيا گرێبەستى فڕۆكەى (ئێف 35)ى شكستى هێناوە، كەچى هەوڵى گرێبەستى فڕۆكە كۆنەكان دەدات.

هەرچەند بەرپرسانى توركيا پێيانوايە، "ئيدارەى بايدن جۆرێك لە رەزامەنديان نيشانداوە بۆ فرۆشتنى فڕۆكەى جۆرى (ئێف 16) بە بڕى شەش مليار دۆلار، بەڵام سەرەڕاى لێدوانى بەرپرسانى توركيا، ئەو گرێبەستە رەزامەندى كۆنگرێسیشى پێويستە، بەدووريش دەزاندرێت كۆنگرێس رەزامەندى لەسەر ئەو گرێبەستە دەربڕێت، چونكە پێشبينى دەكرێت ئەندامە تووڕەكانى كۆنگرێس لە پرسى سيستەمى (ئێس 400)ى رووسى و هەندێك ناكۆكى تر لە هاوپەيمانى نێوان توركيا و ئەمريكا، ئەو داوايەى ئەنقەرە رەت بكەنەوە.

بەشێكى زۆرى بەرپرسانى ئەمريكا ئەو داوايەى توركيا بە دەرفەتێك دەزانن،بۆ پێدانى پەيامێكى روون بە توركيا لەسەر بەرەوپێشچوونى پەيوەندى بەرگرى نێوان توركيا لەگەڵ رووسيا.

پرسيارەكە لێرە ئەوەيە، ئايا ئەنقەرە هەست بە سزا نوێكانى ئيدارەى بايدن دەكات، كە تا ئێستا بە گوێرەى ياساى (كاستا) لەسەر توركيا بەردەوامە؟.

لەوانەيە ئەوە راست بێت، بەڵام بەرپرسانى توركيا گرەو لەسەر بەدەستهێنانى بەهاى ستراتيژى گەورەتر دەكەن لەگەڵ واشنتن بەهۆى ئەو رووداوانەى ئەم دوايەى ئەفغانستان رۆڵى ئەمريكا لەو وڵاتە تووشى تەنگەژەيەكى گەورە بووە.

لەوانەشە ئەوە ببێتە هۆكارێك ئيدارەى بايدن هەوڵبدات خۆى لە زيادكردنى دوژمنكارى توركيا بپارێزێت، ئەوەش ئەگەرێكى بەهێزە كۆشكى سپى لەپاڵ قەتەر كار لەگەڵ توركياش بكات بۆ ئەو پرسانەى پەيوەستە بە ئەفغانستان.

بۆ دڵنيابوون لەوەش داهاتوو ئەوە روون دەكاتەوە، تا چەند ئەنقەرە دەتوانێت بەكردەيى هاوكارى واشنتن و وڵاتانى ترى رۆژئاوا بكات لە دۆسيەى ئەفغانستان.

لە هەمان كاتيش ئيدارەى بايدن لە رەتكردنەوەى داواكەى توركيا بۆ فڕۆكەى (ئێف 16) هەست بە دڵەڕاوكێ دەكات، چونكە ئەوە وادەكات توركيا زياتر بەرەو رووسيا و چين بچێت و فڕۆكە لەو دوو وڵاتە بكڕێت.

ئەگەرى ئەوەش هەيە،  داواى توركيا بۆ كڕينى (ئێف 16)، لەبەر ئەوە بێت، دەزانێت ئەمريكا دەڵێت، "نەخێر"، ئەوەش رێگە خۆش دەكات بەرەو مۆسكۆ يا پەكين بگەڕێتەوە، گرێبەستى نوێ لەگەڵ ئەوان واژۆ بكات.

ئەو ئەنجامەش دەبێتە كەمبوونەوەى هەماهەنگى تسراتيژى نێوان ئەمريكا و توركيا، كە گرنگترين  هاوپەيمانى ئەمريكايە لە جيهانى ئيسلامى.

هەندێك لە شارەزايان هۆشدارييان داوە، دەڵێن، "ناكرێت ئەو سيناريۆيە بەدوور بزاندرێت، ئەگەر بيەوێت بەسەر زۆربەى بەربەستە لۆجستييە ئاڵۆزەكان و قبوڵكردنى مەترسيە جيۆسياسيەكان دابڕوات".

ميتين گۆركان پسپۆڕى سەربازى توركيا رايگەياند، "ئەردۆغان بە سيفەتى شەخسى سيستەمى (ئێس 400)ى رووسى بەدەستهێناوە، ناكرێت ئەو سيناريۆيە بەدوور بزاندرێت، كە پێى وايە بەكارهێنانى فڕۆكەى جەنگى رووسى لە لايەنى تەكنيكى لەگەڵ توركيا مايەى جێبەجێكردن نييە".

گۆركان ئاماژەى بەوەش كرد، "چەند سەرچاوەيەك لە ئەنقەرە باس بەوە دەكەن، حكومەتى توركيا ئەو داوايەى بۆ تاقيكردنەوەى متمانەى خۆيەتى لەناو ئيدارەى بايدن، جەختيش لەسەر ئەوە دەكەنەوە، ئەگەر ئەوان سووربن لەسەر رێگريكردنى توركيا بۆ نزيكبوونەوەى لە رووسيا، دەكرێت كۆنگرێس بۆ ئەو جێبەجێكردنى گرێبەستە رازى بكرێت".

ئەو داوايەى توركيا وەك دووڕيانە، ئەنقەر ئامادەيە بۆ ستراتيژيەكى نوێ، بۆ ئەوەش پشت بە وەڵامدانەوەى ئەمريكا دەبەستێت.