Nuce Logo

نێچیرڤان بارزانى، سەرۆکى هەرێمى کوردستان، بۆ ئامادەبوون لە رێوڕەسمى سوێندخواردنى سەرۆک مارى ئیسلامیى ئێران، چووە تاران، وەک بینرا لە فڕۆکەخانەى تاران ئاڵاى کوردستان لە پاڵ ئاڵاى ئێران هەڵکرا، ئەمەیش لەلایەن شارەزایانى زانستى پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان وەک ئاماژە بۆ بەرەپێشووەچوونى پەیوەندییەکانى نێوان هەرێمى کوردستان و ئێران لێکدرایەوە.

د. عومەر نورەدینى، مامۆستاى زانکۆ و شارەزا لە زانستى پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان، لە دیمانەیەکى لەگەڵ (nrt) لە (5)ى ئابى (20201)،  ئەو گووتى، هەڵکردنى ئاڵاى کوردستان لە پێشوازى سەرۆکى هەرێمى کوردستان لێکدانەوەى زۆر هەڵدەگرێ، بەتایبەت یەکەمجارە لە رێوڕەسمێکى فەرمى و پرۆتۆکۆڵى کۆمارى ئیسلامیى ئێران هەڵدەدرێ، دیوێکى تریشى ئەوەیە کە، هەرێمى کوردستان هەرێمى فیدراڵە لە چوارچێوەى عێراق دا، بەڵام کاتێ بەبێ ئاڵاى عێراق ئاڵاى هەرێمى کوردستان لەپاڵ ئاڵاى ئێران هەڵدەدرێت، دەکرێ بڵێین تێڕوانینى کۆمارى ئیسلامیى ئێران سەبارەت بە عێراق بە ئاراستەیەکە، ئەگەرچى عێراق ئێستاش یەک دەوڵەتە، بەڵام دوو کیانى سیاسى و دوو قەوارەى سیاسى هەیە، قەوارەى سیاسییەک بەغدا پایتەختەکەیەتى، قەوارەیەکى ترى سیاسى کە هەولێر پایتەختەکەیەتى، بریتییە لە هەرێمى کوردستان، ئەمە وەک ئاماژە و پێشهاتى تازە دەکرێ سەیرى بکەین، بەڵام نابێ لەم ئاستەدا بمێنێتەوە، دەبێ کارى لەسەر بکرێ، لێکدانەوە زانستیانە و بابەتیانەى بۆ بکرێ.

دەقى دیمانەى د. عومەر نورەدینى، مامۆستاى زانکۆ و شارەزا لە زانستى پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان:

ــ سەردانەکەى نێچیرڤان بارزانى، سەرۆکى هەرێمى کوردستان بۆ کۆمارى ئیسلامیى ئێران و ئامادەبوونى لەڕێوڕەسمى سوێندخواردنى سەرۆک کۆمارى تازەى ئێران، دەبێ چۆن لێکبدەینەوە، ئەو حاڵەتە پرۆتۆکۆڵییەى کە بینیمان بە هەڵکردنى ئاڵاى کوردستان لە پاڵ ئاڵاى کۆمارى ئیسلامیى ئێران دا، وە شتێک جێگەى سەرنج بوو بۆچى ئاڵاى عێراق هەڵنەکرابوو لە پاڵ ئاڵاى کوردستاندا، چى لەوە تێگەیشتى؟

د. عومەر نورەدینى: سەبارەت بە پرسى ئاڵا و هەڵکردنى ئاڵاى کوردستان لە رێوڕەسمى پێشوازییکردن لە سەرۆکى هەرێمى کوردستان، ڕێزدار کاک نێچیرڤان بارزانى بۆ بەشداری لە رێوڕەسمى سوێندخواردنى سەرۆک کۆمارى نوێى ئێران، لە ڕاستیدا وەک ئێوەش باستانکرد، پرسێکە پێویستى بە لێکدانەوە و هەڵسەنگاندن و شرۆڤەکردنە. 

لەلایەکەوە ئاڵا بە شێوەیەکى گشتی تا ئەو ڕادەییەى پەیوەندى بە گەلى کوردستان و نەتەوەى کورد و قەوارەى سیاسیى هەرێمى کوردستانەوە هەیە، دەکرێ وا سەیرى بکرێ کە بوونێکى مێژوویی هەیە، واتە گوزارشتە، ڕەمزێکە بۆ بوونێکى جوگرافى و مێژوویی و کولتوورى و سیاسى گەل و نەتەوەى کوردستان، لەلایەکى تریشەوە پرسى ئاڵا لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکاندا، پەیوەندی بە پرسى سەروەرى هەیە، واتە لە پرۆتۆکۆڵى پەیوەندیى نێودەوڵەتى و پەیوەندی نێوان دەوڵەتاندا عادەتەن ئاڵا هێما و گوزارشتە لە ئیرادە و سەرورەى گەلێک. لەلایەمى تریشەوە دەبێ ئاگامان لەوە بێت کە ئاڵاى کوردستان بە پێى دەستوورى عێراق، ئاڵاى قەوارەیەکى سیاسى و دەستوورى دانپێدانراوە، لە هەموو ئەو رەهەندانەوە ئەگەر ئێمە لێکیبدەینەوە دەبینین کە بوونى ئاڵاى کوردستان لە رێوڕەسمى پێشوازیکردن لە شاندى هەرێمى کوردستان نیشانەى تێڕوانینێکى تازە لەلایەن کۆمارى ئیسلامیى ئێرانەوە.

ــ ئایا لەڕووى پرۆتۆکۆڵییەوە هیچ گرفتێکى نییە کاتێ ئاڵاى عێراق بوونى نییە لە پاڵ ئاڵاى کوردستان و ئاڵاى ئێران، هیچ تانەیەک ناهێنێتە سەر کۆمارى ئیسلامیى ئێران و هەرێمى کوردستان، حاڵەتەکە ئاساییە؟ 

د. عومەر نورەدینى: لێکدانەوەکە بە چ رەهەندێکە، یەکیان ئەوەیە کە یەکەمجارە لە رێوڕەسمێکى فەرمى و پرۆتۆکۆڵى کۆمارى ئیسلامیى ئێران هەڵدەدرێ، دیوێکى تریشى ئەوەیە کە، هەرێمى کوردستان هەرێمى فیدراڵە لە چوارچێوەى عێراق دا، بەڵام بەبێ ئاڵاى عێراق ئاڵاى هەرێمى کوردستان لەپاڵ ئاڵاى ئێران هەڵدەدرێت، دەکرێ ئێمە پێمانوابێت کە تێڕوانینى کۆمارى ئیسلامیى ئێران سەبارەت بە عێراق بە ئاراستەیەکە، ڕاستە عێراق ئێستاش یەک دەوڵەتە بەڵام دەکرێ بڵێین ئاماژەیەک بۆ ئەوەى کە عێراق یەک دەوڵەتە، بەڵام دوو کیانى سیاسى و دوو قەوارەى سیاسى هەیە، قەوارەى سیاسییەک بەغدا پایتەختەکەیەتى، قەوارەیەکى ترى سیاسى کە هەولێر پایتەختەکەیەتى و بریتییە لە هەرێمى کوردستان، ئەمە وەک ئاماژە و پێشهاتى تازە دەکرێ سەیرى بکەین، بەڵام نابێ لەم ئاستەدا بمێنێتەوە، دەبێ کار لەسەر بکرێ، لەسەر ئاستى لێکدانەوە زانستیانە و بابەتیانە و پسپۆڕیانە، هەروەها پشت بەستن بەزانیارى ئەوتۆ کە خزمەتى لێکدانەوەیەکى دروست دەکات.

هەروەها لە ئاستى پەیوەندییە دوو قۆڵییەکانى نێوان هەرێمى کوردستان و عێراق لەگەڵ کۆمارى ئیسلامیى ئێران، هەروەها بە دیقەتگرتن لە بیرکردنەوە و گووتارى سیاسى سەرۆکى تازەى کۆمارى ئیسلامیى ئێران، لەسەردەمى هەڵبژاردنەوە تا گووتارى تەنسیبکردنى کە سەبارەت بە سیاسەتیى دەرەوەى کۆمارى ئیسلامیى ئێران، سەبارەت بە ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست، سەبارەت بە عێراق و هەرێمى کوردستان، ئێمە چى لێدەخوێنینەوە، پێمانوایە لێکەوتە و دەرهاوێشتەىلە کوێیدایە.

بەش بە حاڵى خۆم لە ساتەوەختى هەڵمەتى هەڵبژاردنەوە تا بە ئێستاش دەگات، کەمێک بایەخم بە چاودێریکرنى پرسى هەڵبژاردنى سەرۆک کۆمارى نوێى ئێران دابوو، ئەگەرى ئەوە هەیە سەرۆک کۆمارى نوێ بەڕێز ئیبراهیم ڕەئیسى لە پرسى سیاسەتیى دەرەوە و پەیوەندییە دەرەکییەکاندا، بە پلەى یەکەم حیساب بۆ جیۆپۆلۆتیک بکات، بە دەربڕینێکى تر جەختێکى تایبەتى دەدات بە پەرەپێدانى پەیوەندییەکانى کۆمارى ئیسلامیى لەڕووى دیپلۆماسى، سیاسى، ئابوورى و کولتوورى و فەرهەنگى، لەسەر ئاستى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست بە شێوەیەکى گشتى، واتە جیۆپۆلۆتیکى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست، چین و رووسیا بە پلەى یەکەم بازنەى پەرەپێدان و پەیوەندییەکان دەبێت، بە بەراورد لەگەڵ بازنەى ڕۆژئاوا.

بۆ ئێمەى هەرێمى کوردستان، زۆر گرنگە هەوڵبدەین کە ئەم پێشهاتە تازەیە، وەکو باسمانکرد بەکارهێنان و هەڵدانى ئاڵاى کوردستان لەلایەن کۆمارى ئیسلامیى ئێرانەوە بێ سابیقەیە، وەک ئاماژەیەکى تازە بۆ ڕێزگرتن لە شکۆمەندى گەل و نەتەوەى کوردستان، چونکە لەبیرمان نەچێت ئاڵا لەلاى هەموو دەوڵەتان و گەل و نەتەوەکانى دنیا پێکهاتە و توخم و ڕەگەزێکى سەرەکییە لە ناسنامەى هەر گەل و نەتەوەیەک

ــ ئەوە روونە کە ئەو گرنگییەمان بینى بۆ ئاڵاى کوردستان، بەڵام ئەوەى کە پێویستە لەسەر هەرێمى کوردستان چییە، یانى خەڵکى هەرێمى کوردستان و سیاسییەکان لە هەرێمى کوردستان ئەوەندەیان بەسە کە ئاڵاکەیان هەڵکراوە لە فڕۆکەخانەى مێهرئاباد لە کۆمارى ئیسلامیى ئێران دا، یان دەبێ پلان هەبێ بۆ پەرەپێدانى ئەو پەیوەندییە، خۆ دەبێ هەنگاویش هەبێ لەلایەن هەرێمى کوردستانەوە بۆ سوودبینین بە قازانجى هەرێمى کوردستان لەم پەیوەندییە ئەگەر بەرەو باشى دەچێت؟

د. عومەر نورەدینى: زۆر گرنگە ئێمە لە ئاماژە تازەکانى ئەم پێشهاتە تازەیە حاڵى ببین و خوێندنەوەى بۆ بکەین، دواتریش ئەم مامەڵە تازەیە یان ئەم هەڵوێستە سیاسییە تازەیەى کۆمارى ئیسلامیى ئێران، هەر لەو چوارچێوەیەدا نەهێڵینەوە دڵمان خۆش بکەین بەوەى کۆمارى ئێسلامیى ئێران ڕێز لە ئاڵاى ئێمە دەگرێت واتە ڕێز لە بوونى جوگرافى و مێژوویى و کولتوورى و سیاسى و دەستووریى ئێمە دەگرێت، بەڵکو دەبێ هەوڵبدەین چۆن ئەمە ڕەنگدانەوەى هەبێ لە پەرەپێدانى پەیوەندییەکانى نێوان هەرێمى کوردستان و کۆمارى ئیسلامیى ئێران.

ــ ئەوە چۆن دەکرێ، چونکە بەڕاستى زۆرجار ڕەخنە دەگیرێ لە پەیوەندییەکانى هەرێمى کوردستان بەتایبەت هێزەکانى دەسەڵات پارتى دیموکراتى کوردستان و یەکێتیى نیشتمانیى کوردستان، بەوەى کە ئەم پەیوەندییەى نێوان وڵاتانى هەرێمى و نێودەوڵەتى جیهانیش، پەیوەندییەکان زیاتر لە ئاستى حیزبی دان، دەرفەت نەدراوە بۆ ئەوەى پەیوەندییەکان پەیوەندیى فەرمى هەرێمى کوردستان بن لەگەڵ وڵاتان، کە حەتمەن بەدەمەوەهاتنى زۆر دەبێت بۆ پرسێکى لەو جۆرە، وەکو هەرێمى کوردستان مامەڵەت لەگەڵ بکەن نەک وەکو هێزێکى سیاسى یان حیزبێکى سیاسى؟

د. عومەر نورەدینى: بۆ هەرێمى کوردستان بەتایبەتیش لە پرسى پەیوەندییە دەرەکییەکان و دیپلۆماسییەکانى، زۆر گرنگە هەوڵبدرێت دامەزراوەییانە، هەروەها وەکو قەوارەى سیاسیى هەرێمى کوردستان، کە خۆى لە سەرۆکایەتیى هەرێم و حکوومەت و پەرلەمانى کوردستان دا دەبینێتەوە، هەوڵبدرێت پەیوەندییەکان هەم بە سیستەماتیکى باشتر بکرێ، هەمیش لەڕێگەى دامەزراوەى فەرمییەوە بێت، لەڕاستیدا لەسەردەمى ئێستادا، لە نێوان گەل و نەتەوەکاندا پەیوەندى جۆراجۆر هەن، تۆ ناتوانى بڵێى هەموو پەیوەندییەکانى گەل و نەتەوەکان لە چوارچێوەى پەیوەندییە فەرمییەکانى دەوڵەتەکان و حکوومەتەکاندا دەهێڵمەوە، بەڵام بۆ هەرێمى کوردستان زۆر گرنگە موئەسەساتیانە بەتایبەتیش مەبەستم دامەزراوەى فەرمییە، هەوڵبدرێت مامەڵە لەگەڵ پرسى پەیوەندییە دەرەکییەکان و پەیوەندییە دیپلۆماسییەکان بەگشتى و بە تایبەتیش لەگەڵ کۆمارى ئیسلامیى ئێران بکرێ، خۆ دەبینین ئێستا نوێنەرایەتیى حکوومەتى هەرێمى کوردستان لە تاران هەیە، هەروەها کۆمارى ئیسلامى ئێران هەم لە هەولێر هەم لە سلێمانیش کونسۆلخانەیان هەیە، هەروەها پەیوەندیى ئابوورى و بازرگانى، سیاسى و دیپلۆماسى، کولتوورى لە نێوان هەردوولادا هەیە، بەڵام دەکرێ ئەمە وەک باسمکرد خوێندنەوە و شرۆڤە و لێکدانەوەى زانستى بۆ بکرێ، دواى ئەوە لەسەر ئاستى دامەزراوەى فەرمى لە هەرێمى کوردستان کار بۆ ئەوە بکرێ، پلان و نەخشەیەکى ئەوتۆى بۆ دابنرێت، کە تۆ لەسەردەمى نوێى کۆمارى ئیسلامیى ئێران بەتایبەتى مەبەستم سەرۆک کۆمارى تازەیە لەگەڵ ئەم ئاماژە پۆزەتیڤانە چۆن هەوڵدەدەى پەیوەندییەکان پەرە پێبدەى، چونکە ئێران لەڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست دەوڵەتێکە سەنگ و هێز و بەرژەوەندى هەیە.

دیارە ڕەنگە لە سیاسەت و بەرژەوەندییەکان جیاوازیمان هەبێ، بەڵام ئەوە سروشتییە کە جیاوازیمان هەبێ، بەڵام خاڵ و گۆڕەپانى هاوبەشیش هەیە، بۆ ئەوەى کە ئێمە کارى تێدا بکەین، ئەوەى کە جێگەى ئاماژە پێدانە کە لەلایەن هەرێمى کوردستانەوە بەتایبەتیش لەلایەن بەڕێز سەرۆکى هەرێمى کوردستانەوە، بەڕێز سەرۆکى حکوومەتەوە، سەرۆکایەتیی پەرلەمانى کوردستانەوە، دیدگا و تێڕوانینى ئەوتۆ هەیە کە پەیوەندییەکانمان لەگەڵ کۆمارى ئیسلامیى ئێران لەو جۆرە پەیوەندییانە بێ کە بایەخى ستراتیژیى هەیە، چونکە ئێمە دوو کیانى سیاسین، دەوڵەتێکى گەورەى وەکو ئێران قەوارەى سیاسیى هەرێمى کوردستان کە دراوسێى جوگرافى، واتە مەحکوومین بەوەى کە دەبێ دراوسێی یەکترى بین، بۆیە کە دراوسێى یەکتریشین وەکو گەل و نەتەوە، وەکو کیانى سیاسى، کەواتە بەرژەوەندى هاوبەشمان هەیە، کەواتە پەیوەندییەکانمان کار لەیەکترى دەکات، پێمانخۆش بێت یان ناخۆش بێ پێگەى و نفوز و بەرژەوەندى هەردوولا کارلێک لەگەڵ یەکترى دەکەن، ئەمەیش دەمێنتەوە سەر ئەوەى کە چۆن هەوڵبدرێت ئەوەى کە هەیە خوێندنەوەیەکى واقیعانەى بۆ بکرێ، بە پشتبەستن بەم ئاماژە تازانە هەوڵى پەرەپێدانى بدرێت، بۆ نموونە دەکرێ هەوڵبدەین کە کۆنفرانس و گۆنگرەى تایبەتى لەسەر ئەوەى کە لەسەردەمى سەرۆک کۆمارى بەڕێز ڕەئیسى ئێمە چى بکەین بۆ ئەوەى پەیوەندییەکانمان پەرەپێبدەین، بەتایبەتى ئێمە لە ڕابردووشدا سەرماییەکى ئەوتۆمان لە پەیوەندی دووسەرە لەگەڵ یەکترى هەیە، کە قابیلى ئیش تێداکردن و پێداچوونەوە و پەرەپێدانە، بەتایبەتیش بەڕێز سەرۆکى هەرێمى گوردستان، کاک نێچیرڤان بارزانى، زۆر موهتەم بووە بە بوونى پەیوەندییەکى هاوسەنگ کە لەبەرژەوەندى هەردوولادا بێت لەگەڵ کۆمارى ئیسلامیى ئێران. 

ــ باشە بۆچى پاڵ ئەم هەوڵانە کە لە ماوەى ڕابردوودا هەبوو هێشتا زۆرجار لە گفتوگۆکاندا باس لەوە دەکرێ کە وڵاتانى دراوسێ بەچاوى دوژمنکارانە سەیرى هەرێمى کوردستان دەکەن، دەمەوێ لەسەر ئەو بەشەى ئەو پرسیارە بکەم، ئەگەر بە چاوى دوژمنکارانەش بۆ نموونە تورکیا سەیرى هەرێمى کوردستان بکات، گرفتەکە لە هەرێمى کوردستانەوەیە یان لە وڵاتانى دراوسێیەوە، لە دەوڵەتى کۆمارى ئیسلامیى ئێران و تورکیاوەیە، بۆچى هەرێمى کوردستان نەیتوانیووە ئەو پەیوەندییانە ئیستغلال بکات بۆ دۆستایەتى و پشتیوانى زیاتر، چونکە ئێستاش زۆرجار کە دێیتەسەر بابەتى نەتەوەیى هەستیار، هەڵوێستى ئەو وڵاتانە روونە بەرامبەر هەرێمى کوردستان دا؟

د. عومەر نورەدینى: وەکو ئاماژەم پێدا ڕاستە پەیوەندی هەیە، بەڵام دیدگاى جیاوازیش هەیە، هەم تورکیا هەم کۆمارى ئیسلامیى ئێران لەڕوانگەى بەرژەوەندییە نیشتیمانییەکانى خۆیانەوە سەیرى سیاسەت و پەیوەندییە دەرەکییەکان دەکەن، بۆە ڕەنگە گۆڕانى ئەوتۆ کە سەبارەت بە ئامانجەکانى هەرێمى کوردستان و نەتەوەى کورد، کە ئاراستەى ئەوتۆ بچێت کە لە گوزارشتکردن لە بوونى بگاتە ئاستێک کە کیانێکى سیاسى ئەوتۆ بێتەئاراوە، ئەوەى کە ببێتە خاوەنى کیانێکى سیاسى یان خاوەن سەروەرى ئەوتۆ کە مامەڵەیەکى نێودەوڵەتى لە ئاستێکى تردا لەگەڵى بکرێ، ئەوان پێیانوابێت هەر بەرەوپێشوەچوونێکى ئەوتۆ، کە ببێتە مایەى بەهێزکردنى هەرێمى کوردستان، یان بەهێزبوونى بزاڤى ناسیونالیستی کوردى جۆرێک لە هەڕەشە بۆ سەر یەکگرتوویى و نیشتیمانى ئەوان دروست بکات، بەڵام هەرێمى کوردستان هەمیشە جەختی لەسەر ئەوە کردۆتەوە کە ئێمە وەکو هەرێمى کوردستان نابین بە هەڕەشە بۆ دراوسێیەکانمان، هەروەها چاومان لەوەیە دراوسێکانیشمان نەبن بە هەڕەشە بۆ هەرێمى کوردستان، واتە هەرێمى کوردستان هەمیشە کارى بۆ ئەوە کردووە کە وجوودى سیاسى بەردەوام بێت، کارى لەسەر مانەوەى کیانى سیاسى خۆى کردووە لەگەڵ گەشەپێدانێکى نەرمى ئەم کیانە سیاسییە بەبێ تێکگیران بەبێ پێکدانانى بەرژەوەندییەکان، کە بگاتە ئەوەى گەڕانەوەى بۆ نەبێ.

بۆیە هەم بۆ دەوڵەتى ئێران هەم بۆ تورکیاش گرنگە کە لە جوگرافیاى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاستدا، نەتەوەیەک هەیە کە دەبێ بوونێکى سیاسیت هەبێت، ناسنامەى سیاسى هەبێ بتوانێ ئەویش گوزارشت لە ئامانجەکان و بوونێکى سیاسیى شکۆدارانەى خۆى بکات.

ــ بەڵام ئەم دۆستایەتییە قبووڵکرا بووە بۆ کۆمارى ئیسلامیى ئێران بۆ دەوڵەتى تورکیا، چونکە لە ماوەکانى ڕابردوودا ڕەنگە لە کۆى ئەو سەردانانەى کە لە ئاستى باڵادا لە هەرێمى کوردستان کراون بۆ تورکیا ئاڵاى کوردستان هەڵکراوە، بەڵام لە بابەتە هەستیارەکاندا بۆ نموونە لە پرسى رێفراندۆمدا هەڵوێستى تورکیا روون بوو، بە شێوازێک بوو کە لە هەرێمى کوردستان نەخوازراو بوو، یانى پرسیارەکە ئەوەیە ئەمەى کە دەکرێ تەنها بابەتێکى ئیعلامى ڕووکەش نییە کە لە هەندێ پرسى نەتەوەیەتیدا نەتوانن ئەو دۆستایەتییە قبووڵ بکەن؟ 

د. عومەر نورەدینى: ئاساییە گەلى کوردستان و نەتەوەى کورد، کە خەبات و تێکۆشانى، سیاسى، مەدەنى و شۆڕشگێڕى، دەستوورى و یاسایى کردووە، مۆڵەتى لە هیچ گەل و نەتەوە و دەڵەوتێکى تر وەرنەگرتووە، چونکە ئەم پرسێکى ستراتیژییە، پەیوەندیى بە بوون و مانەوە هەیە، بۆیە دەبینین لە (1991)دا هەڵبژاردنى پەرلەمانى کوردستان و دامەزراندنى ئەم کیانە سیاسییە، ئەوکات دەوڵەتانى دەوروپشتمان کۆنگرە و کۆبوونەوەى هاوبەشیان دەکرد بۆ ئەوەى ئەم کیانە سیاسییە دروست نەبێت، هەموو هەوڵیشى خۆشیان بەکارهێنا لەسەر ئاستى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان، بەڵام دەبینین ئەم کیانە سیاسییە دامەزرێندرا، مایەوە و گەشەیکرد، گەیشتۆتە ئەو ڕادەیەى کە ئێستا ئاڵاکەمان لە پاڵ ئاڵاى وڵاتاندا بەکارى دەهێنن و پێشوازی لەسەرۆکى هەرێمى ئێمە دەکەن لەگەڵ شاندى وڵاتان، کە لە کۆمارى ئیسلامیى ئێران ئەمڕۆ زیاتر لە (70) وڵات شاندیان هەبووە، زیاتر لە (120) کەسایەتیى جیهانى لەوێ بەشداربوون، ئەوان بەفەرمى بانگهێشت و میواندارى تۆیان کردووە، شاند و سەرۆکى هەرێمى و وەزیرەکان و ئاڵاى ئێمە، بە دەربڕینێکى تر ناسنامەى ئێمە بوونی سیاسییانەى ئێمە بوونى هەبووە لەو رێوڕەسمەدا، کە ئەمە بە شێوەیەکى تر نیشانەى قبووڵکردنى واقیعێکە ئیتر ئینکارى لێناکرێ، ئەم ئاراستەیە ڕاستە پێویستە بەردەوامبن لەسەریان، دڵنیام ئەم ئاراستەیە بۆ پرسى سەقامگیرى و ئاشتى گرنگە. 

ــ سەرەنجێکى ڕۆژنامەوانى ئەمڕۆ باسى لەوە دەکرد، دەبێ بە گرنگ سەیرى ئەوە بکەین کۆمارى ئیسلامیى ئێران ئاڵاى کوردستان لەپاڵ ئاڵاى کۆمارى ئیسلامیى ئێران دادەنێت، بەڵام دەبێ ئەوەش بڵێین درەنگ کەوتووین، دەبوو زووتر ئەمە بکات، کەم نییە هەرێمى کوردستان ویستى دۆستایەتى هەبووە، وە هەرێمێکى دانپێدانراوى دەستوورییە لە عێراق دا، هاوڕاى لەگەڵ ئەو سەرەنجە ڕۆژنامەوانییە؟

د. عومەر نورەدینى: سەرەنجێکى ڕێزلێگراوە، پێموایە کە ئەوەى ئێوەش باستانکرد هەر ئەوە نییە یەکەمجارە ئاڵاى کوردستان هەڵدەدرێ، ئاڵاى کوردستان شانبەشانى ئاڵاى کۆمارى ئیسلامیى ئێران دادەنرێت، واتە ڕاستە یەکەمجارە دادەنرێ بەڵام شێواز و جۆرى بەکارهێنانەکەشى ئاماژەى تێدایە، کە دەبێ ئێمە لەسەرى بوەستین و بیخوێنینەوە، وەکو ئاماژەشم پێدا، کە گوزارشت لەچى دەکات، ڕاستە درەنگە کەوتووە، بەڵام وەکو رووسەکان دەڵێن بۆ کارى باش هیچ کات درەنگ نییە، ڕاستە درەنگە بەڵام روئیایەکى باشە، هەڵوێستێکە کە دەبێ ئێمە ڕێزى لێبگرین، بەڵام هەر لەو چوارچێوەدا نەیهێڵینەوە هەروەک ئاماژەم پێدا، چۆن ئەم روئیا و ئاماژە تازەیە دەخەینە ناو کایەى پەرەپێدانى کایەى پەیوەندییەکان لە نێوان هەردوولادا لە هەموو بوارە جیاجیاکاندا.

ــ ئەو کۆمێنتانەى هاتوون، لە ڕاستیدا ئەوەى بۆ خەڵکیش سەرنجە و لە پاڵ ئەو قسەیەى تۆدان، وەختێک ئاڵاى کوردستان لەپاڵ ئاڵاى کۆمارى ئیسلامیى ئێران دادەنرێت دەبێ لەوە تێبگەین کە پەیامێک هەیە، بەڵام بەشێک لە کۆمێنتەکان دەڵێن بۆچى ئەوەندەمان بۆ گرنگ بێ بۆ ئاڵاى کوردستان لە وڵاتێکى تر هەڵدەکرێ، خەڵک دەبێ بۆ بۆى گرنگ بێت؟

د. عومەر نورەدینى: پرسیارێکى بەجێیە، لەبەر ئەوەى کێشەى نەتەوەى کورد و گەلى کوردستان بەڕاستى بە پلەى یەکەم ئەوەیە کە بوونێکى کولتوورى سەقافیمان هەیە، بەڵام ئەم بوونە کولتوورییە سەقافیە بۆ ئەوەى بمێنێتەوە پێویستى بە بوونێکى سیاسییە، واتە نەتەوە ئەگەر لە بوونێکى کولتوورییەوە نەبێتە بوونێکى سیاسى خاوەن دەوڵەت و کیانى سیاسى خۆى بە بەردەوامى، هەڕەشەى لەسەر دەبێت. ئەگەر ئاوڕێک لە مێژوو بدەینەوە، مێژوو پێمان دەڵێن کێن ئەو نەتەوانەى کە جینۆسایدکراون، جوولەکەکان، ئەرمەنەکان، کوردەکان، کۆسۆڤۆ، هەموو ئەو گەل و نەتەوانە بوون کە کیانى سیاسی و دەوڵەتیان نەبووە، بۆیە ئەگەر ئێمە کیانى سیاسیمان نەبێ وەکو چۆن لە ڕابردوودا هەڕەشەى جددیمان لەسەر دروستبووە، گەیشتە مەترسى وجوودى، بەڵام بۆ ئەوەى ئەم هەڕەشەمان لەسەر نەبێ پێویستیمان بەبوونێکى سیاسییە. 

ئاڵا یەکێکە لەو ڕەمزانەى کە گوزارشتە لە بوونێکى سیاسییانەى تۆ ئەمە گرنگە، لەمەش گرنگتر ئەوەیە کە بوونى سیاسى ئەگەر هەبوو ئەوانى تر قبووڵى بکەن، مامەڵەى لەگەڵ بکەن، ئامادەى ئەوەن بۆ ئەم ئاڵا و کیانە سیاسییە پەیوەندى دروست بکەن، پەرەیپێبدەن و مامەڵەى لەگەڵ بکەن

ــ لەمەودوا دەکرێ بڵێین ئێران روئیایەکى نوێى دەبێ لە بەرامبەر هەرێمى کوردستان دا، دەمەوێ ئەو پرسیارە لەسەر ئەساسى زانیارى وەڵامم بدەیتەوە، ئەمڕۆ هیچ قسەیەکى نوێ بە نێچیرڤان بارزانى گوتراوە، بەرپرسانى ئێران لەمەودوا مامەڵەیەکى جیاواز لەگەڵ هەرێمى کوردستان دەکەن؟

د. عومەر نورەدینى: پرسى سیاسەت بەگشتى، بەتایبەتیش پەیوەندی نێوان کیانە سیاسییەکان و دەڵەتاندا دەبێ ئێمە ڕیالیستانە باوەڕمان وابێت کە بزوێنەرى سیاسەیى دەرەوە و پەیوەندییە دەرەکییەکان و مامەڵەى دەوڵەتان لەگەڵ یەکترى بەرژەوەندییە، بۆیە ئاماژەم پێدا، کە سەرۆک کۆمارى نوێى کۆمارى ئیسلامیى ئێران هەڵگرى روئیاى تازەیە لە پەرەپێدانى پەیوەندییەکانى هەرێمى کۆمارى ئیسلامیى ئێران لەسەر ئاستى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست و ڕۆژهەڵات بەگشتى، واتە لەڕووى ستراتیژییەوە ئەوان تەرکیزیان لەسەر ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاستە، کە ئێمەش نەتەوەیەکین خاوەنى قەوارەیەکى سیاسیین، کە دراوسێى ئێرانین، هەروەها لەبیریشمان نەچێ کۆمارى ئیسلامیى ئێرانیش حیساب بۆ ئەوە دەکات کە قەوارەى سیاسیى هەرێمى کوردستان لەلایەن کۆمەڵگەى نێودەوڵەتیشەوە بەشێوەیەک مامەڵەى لەگەڵ دەکرێ کە پێگەیەکى تایبەتى هەیە، ڕەنگە ئەگەر لە چوارچێوەى پرنسیپ و بنەماکانى تایبەت بە پەیوەندییەکانى نێودەوڵەتى و هەروەها زانستى تایبەت بە پەیوەندییە نێودەوڵەتی و یاساى نێودەوڵەتى سەیرى ئەم وجوودە نێودەوڵەتییەى هەرێمى کوردستان بکەین، ڕەنگە لە مێژوودا بێ وێنە بێت، کە دەوڵەت نییە، بەڵام لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییدا وەک کارەکتەرێک مامەڵەى لەگەڵ دەکرێت کە دەوڵەتە، من دڵنیام کۆمارى ئیسلامیى ئێرانیش خوێندنەوەى ئەم پێگە نێودەوڵەتییەى هەرێمى کوردستان هەیە، واتە بۆ کۆمارى ئیسلامیى ئێران و کۆمەڵگەى نێودەڵەتیش دەرکەوتووە، هەرێمى کوردستان بەشێوەیەک لە عێراق و ناوچەکە کاریگەرە کە لەڕووى سیاسی و ئاسایش و وزە و بازرگانییەوە وجوودى هەیە، کاریگەرى و بەرژەوەندى هەیە، بۆیە پێویستى بەوە هەیە مامەڵەى لەگەڵ بکرێ.

بەڵام ئێمە نابێ ڕۆمانسیانە سەیرى بکەین، هەر لەوگۆڕە بەشێوەیەک دڵمان پێى خۆش بێت بڵێین ئیتر تەواو هیچ گرفتێک لە نێوان ئێمە و کۆمارى ئیسلامیى ئێران دا نەماوە، ئەمە ئیعترافێکى تەواوى کۆماری ئیسلامیى ئێرانە بە دەوڵەتى کوردستان یان بەوەى کە هەرێمى کوردستان بچێتە ئاستێکى ترەوە، نا بەڕاستى دەبێ لەمەودوا وەک باسمکر ڕیالیستانە سەیرى بکەین و خوێندنەوەى بۆ بکەین، بەڵام ئاماژەیەکى ئەوتۆ کە بۆ ئێمە مانادارە دەکرێ تەوزیفى بکەین لە عیلاقاتى نێواناماندا، سەرمایەگوزارى ئەوتۆى تێدا بکەین کە بە قازانجى بەرژەوەندییە ڕەوا هاوبەشەکانى نێوان هەردوولامان تەواو ببێت، من دڵنیام ئەگەر بە شێوەیەکى پلان بۆ داڕێژراو کارى لەسەر بکرێ ئەمە دەچێتە ئاستێکى ترەوە، من نەمگوتووە سەرۆک کۆمارى ئێران بایەخى تایبەتى بە پرسى کورد نەدا، من گووتم روئیاى تازەى سەبارەت بە سیاسەتى دەرەوە و پەیوەندییە دەرەکییەکان  کۆمارى ئیسلامیى ئێران هەیە، بەتایبەتى لەسەر ئاستى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست، لەناویاندا قەوارەى سیاسیى هەرێمى کوردستان.

ــ سەرۆک گۆمارى ئێران لە ماوەى ڕابردوودا زۆر جێگەى دڵخۆشى نەبوو بۆ خەڵکى کورد و پرسى کوردى، بەو پێیەى کە وەلائێکى زۆرى نییە بۆ مەسەلەیە، بەڵام  دەستپێکەکەى ئەوەى جیاواز نیشاندا بەتایبەت ئەو پێشوازیەى لە شاندى هەرێمى کوردستان، بە هەرحاڵ، کۆمێنتێک سەرەنجى ڕاکیشایان، دەڵێت: نابێ هەڵبخەڵەتێندرێن بە هەڵکردنى ئاڵاى کوردستان، لە تورکیا بۆیە ئاڵاى کوردستان هەڵدەکرێ چونکە گرێبەستى پەنجا ساڵە کراوە، ئەمەى لە ئێرانیش روویداوە بێگومان بەرژەوەندییەکى تر دراوەتە ئێران، جا ئەمە حاڵەتێکى ئاساییە چونکە بەخۆشت لە شوێنێکدا باست کرد، گووت: دەبێ ڕیالیستیانە سەیرى بارودۆخەکە بکەین، مەسەلەکە بەرژەوەندییە لەپێش سۆز و عاتیفە و هەر شتێکى تر؟ 

د. عومەر نورەدینى: بە دڵنییایەوە نابێ هەڵبەخەڵەتێنێن، من پێشموایە هەڵنەخەڵەتاوین لەڕاستیدا، چونکە لە هەرێى کوردستان ئەوەى کە پێدەگووترێ سیاسەتى وزە، لە جانبى جێبەجێکردن و کارپێکردن و ئیشکردن لە ناوییدا، سەرەنج و تێبینى هەبووە و هەیە و دەشبێ، بەڵام لە کۆى گشتییدا دەبینین هەرێمى کوردستان وەکو قەوارەیەکى سیاسى، کە لە جیۆپۆلۆتیکێکى ئاڵۆزدایە، پڕ لە هەڕەشە و ئاڵنگاریی ئەوتۆن کە بینیمان لەڕابردوودا، گەیشتە ئەو ڕادەیەى چەندینجار کە هەرێمى کوردستان نابێ بێمنێ، ئێستاش هەوڵى لەمشێوەیە هەیە، بەڵام دەبینین کە کارتێک لە سیاسەتکردندا، هاوکێشە و ململانێى هەرێمی دا بەدەست هەرێمى کوردستانەوە بوو و سوودى لێوەرگرت و سەرمایەگوزارى تێدا کردووە سیاسەتى وزە بووە، بۆ نموونە لە پەیوەندییەکانى نێوان هەرێم و بەغدا لەم گفتوگۆ و مامەڵەکانى لەگەڵ هەرێمى کوردستان دا، دەبینین کارتى بەهێز لەدەستى حکوومەتى هەرێمى کوردستان دا چى بووە؟ سیاسەتى وزە بووە، کارتى وزە بووە، بە هەمانشێوە ئەم کارتە لەگەڵ تورکیاش بەکارهێنراوە هەروەها لەگەڵ کۆمارى ئیسلامیى ئێرانیش بەکارهێنراوە، بێگومان لە پەیوەندیى نێوان دەوڵەتاندا شتى وانییە، دەوڵەتێک هەموو شتێک بدات بە تۆ، تۆش هیچى نەدەیتێ ئەمە لەسیاسەتدا شتى مموکین نییە، لە ڕابردووشدا، لە ئێستاش و لە داهاتووشدا، بۆیە بەدڵنیاییەوە هەرێمى کوردستان ڕەچاوى بەرژەوەندى هاوبەشى لەگەڵ تورکیا و ئێران و بەغدا کردووە، لە ئێستا و داهاتووش دەیکات، ئێمەش دەمانەوێ ڕەچاوى بەرژەوەندییەکانى ئێمە بکەن، ڕەچاوى وجوودى سیاسى ئێمە و مامەڵەى لەگەڵ بکەن، وەکو چۆن کۆمەڵگەى نێودەوڵەتى مامەڵەى لەگەڵ دەکات بە هەمانشێوە ئەوانیش مامەڵەمان لەگەڵ بکەن.  

س: NRTِ