Nuce Logo

سۆنەر جاگابتای/ بەشی یەكەم

وەرگێرانی: ئیسماعیل تەها

شیكاریەكی كورت

سەرەڕای ئەوەی بەهۆی بەربەستی دیپلۆماسی و دژایەتی كورد هەوڵەكانی پڕۆسەی ئاشتی شكستی هێنا، بەڵام لەسەر خاكی عێراق و سووریا و توركیا گۆڕانكاری گەورە روویدا، بووە هۆی گەشبینی سەبارەت بە گفتوگۆكانی ئێستای ئەنقەرە.

بەگوێرەی راپۆرتەكان توركیا لەسەر لێواری راگەیاندنێكی مێژووییە لە لایەن عەبدوڵا ئۆجەلانەوە، سەرۆكی زیندایكراوی پارتی كرێكاران، ئەو ململانێیەی ماوەی (50) ساڵە لەنێوان پارتی كرێكاران و توركیا هەیە كاریگەری لەسەر چەندین پرس هەیە، لە سیاسەتی ناوەخۆی توركیاوە دەست پێدەكات دەگات بە پەیوەندییە دوولایەنەكان، ئەو بەرەوپێشچوونە كاریگەری لەسە لادانی بەربەستی پارتی كرێكاران لەسەر ئاراستەی پەیوەندییەكانی ئەمەریكا ــ توركیا دەبێت، كە رێگە  بۆ دووبارە رێكخستنەوەی لە سایەی ئیدارەی دووەمی ترەمپ خۆش دەكات. ئەگەری بەهێزیش ئەوەیە ئەو گۆڕانكارییە كاریگەری لەسەر دۆخی سووریای دراوسێ دەبێت، لەم رەوەوە هەماهەنگی لەنێوان واشنتن و یەكینەكانی پاراستنی گەل دەبێت، كە لە (2014) بۆ بەرەنگاربوونەوەی رێكخراوی تیرۆرستی داعش، ئەو هەماهەنگییە بۆتە هۆی تووڕەكردنی توركیا. 

بەڵام دەرفەتی سەركەوتنی ئەو رێككەوتنە كردەیە چییە و لێكەوتەكانی لەسەر لایەنەكارەكانی پەیوەست بەو ناوچەیە و دەرەوە چییە؟ لە بەشی یەكەمی ئەو رووماڵە سیاسییەی گۆشەیەكی كوردی لە توركیا و سووریا و عێراق دەخەینە روو، بەشی دووەم باس لە رەوچاوكردنی فراوانتری سیاسی بۆ هەریەك لە ئەمەریكا و توركیا دەكەین.

رەگەزە سەرەكییەكانی ئەو رێككەوتنە و لایەنە كارەكانی

راگەیاندنی چاوەڕوانكراوی ئۆجەلان، بەشێوەیەكی لاوەكی دەگەڕێتەوە بۆ شكستی دانوستاندنەكانی ئەنقەرە و پەكەكە (2009-2011 و2013-2015) شكستێكی گەورەی هێنا، ئەوەش بۆتە هۆی زیادكردنی توندوتیژی و كەمبوونەوەی جەماوەری رەجەب تەیب ئەردۆغان، بەڵام ئەوجارە ئەردۆغان هەستیارترە لە پێشهاتەكان لە ئاراستەی دانوستاندنەكان لەگەڵ پەكەكە، گریمانەی  راگەیاندن لە هەموو قۆناغەكانی دانوستاندنەكان بۆتە هۆی گرتنەبەری كۆمەڵێك هەنگاو كە گەڕانەوەی تێدا نەبێت، لەگەڵ ئەوەشدا هەندێك رەگەزی گرنگی رێككەوتنی چاوەڕوانكراو و لێكەوتەی روون هەیە.

عەبدوڵا ئۆجەلان

لە (1999) توركیا توانی لە دەستگیركردنی عەبدوڵا ئۆجەلان، سەرۆكی پارتی كرێكاران سەركەوتوو بێت، سەرەتا حكومی لە سێدارەدانی بۆ دەركرد، لە (2002) حكومەكەی سووكرد بۆ زیندانی هەتاهەتایی، ئەوەش لە سایەی هەوڵەكانی توركیا بۆ چوونە یەكێتی ئەوروپا. ئۆجەلان ئێستا (26) ساڵە لە زیندانی تاكە كەسی دایە لە دوورگەی ئیمراڵی، كە دوورگەیەكی بچووكە لە دەریای مەڕمەڕە.لە میانەی نێوەندگیرەكان لە لایەن پارتی یەكسانی و دیموكراسی گەلان، كە پاڵپشتی كورد دەكات، وا دەردەكەوێت ئەردۆغان بەڵێنی بەو سەركردە پیرە تەمەن (75) ساڵە داوە، كە دەكرێت ئەو دوورگەیە جێبهێڵێت و لەژێر چاودێری بگەڕێتەوە، بەڵام بەو مەرجەی پارتی كرێكاران هەڵوەشێنێتەوە، ئەندامەكانی ئەو پارتە بچنە ناو پارتی یەكسانی و دیموكراسی گەلان.

قەندیل

سەرەڕای ئەوەی زیاد لە (20) ساڵە ئۆجەلان سەركردەی كردەیی پەكەكە نییە، بەڵام تاوەكوو ئێستا لەناو پەكەكە رێزێكی زۆری هەیە، وەك دامەزرێنەر و سەركردەی مێژوویی سەیر دەكرێت، لەگەڵ بوونی لە زیندان بەڵام پۆستی سەرۆكی فەخریی هەیە.بەڵام سەركردایەتی كردەیی ئەو حزبە لەنێوان ئەو سەركردانەی كە لە قەندیلن دابەش بووە، قەندیل ناوچەیەكی زۆر سەختە كەوتۆتە سنووری ئێران ــ عێراق. لەو سەركردانەی كە بە گرووپی قەندیل ناسراون موراد قەرەیلان و جەمیل بایك و دۆران كەڵكان و چەندین سەركردەی دیاری دیكە هەیە، ئەوانە كوردن و لە توركیا لە دایك بوون، لە حەفتاكان زانكۆ ناودارەكانی توركیایان جێهێشت و پارتی كرێكارانیان دامەزراند، كە جووڵانەوەیەكی شۆڕشگێری ماركسی ــ لینینی بوو. ژیانی خۆیان لەپێناو شۆڕشی ئازادی نیشتیمانی بەڕێكرد، زۆرجاریش بەو هیوایەی دۆخی جوتیارانی كورد لە توركیا باش بكەن توند و تیژییان بەكارهێناوە. 

لەوكاتەوەی جەنگی سارد كۆتاییهاتووە، بە سرووشتی حاڵ زۆربەی لایەنەكانی ئەو ئایدۆلۆژیایە بۆتە مایەی ناكۆكی، ژمارەیەكی زۆری كورد بەرەو شارە گەورەكان چوونە لەگەڵ چینی مامناوەند تێكەڵبوونە، لەگەڵ ئەوەشدا تاوەكوو ئێستا روون نییە سەركردایەتی قەندیل چۆن لەگەڵ ئەو گۆڕانكارییانە خۆی گونجاندووە، ئەو سەركردانەی قەندین ترسی ئەوەیان ئامادەیی سازشی توركیا هەیە، لەچوارچێوەی ئەو دۆخەی ئۆجەلان سازشكی هاوشێوە كرابێت، بەڵكوو هەندێكیان ترسیان لەوەش هەیە لە داهاتوو لەلایەن دەزگای هەواڵگری توركیا بە ئامانج بگیرێت، تەنانەت ئەگەر بە شێوەی كاتی بەڵێنی لێبوردنیان بۆ دەركرابێت، بەتایبەت ئەگەر ئامانجە داواكاروەكان نەیەنەدی، كە وایان لێبكات هەست بكەن كە ئەوان هەمووژیانی خۆیان لەپێناو خەباتێكی بێبەرهەم بردۆتەسەر.

ریزەكانی پارتی كرێكارانی كوردستان، لەم ساڵانەی دوایی ئەنقەرە رێكاری كارای دژ بە پارتی كرێكاران گرتەبەر، ئەوەش بووە هۆی كەمبوونەوەی هەژموونیان لەناوخۆی توركیا بەشێوەیەكی گەورە، ئەوەش لە كاتێكدا بوو ژمارەی گەریلاكان بە هەزاران دەخەمێڵندران، لەهەندێك شوێنێكی دیكە بنكەی سەربازیی توركیا بۆتەهۆی ئەوەی پارتی كرێكاركان چالاكییەكانی لە رووبەڕیكی فراوان كۆتایی پێبهێنێت، كە رێڕەوی راستەوخۆی توركیا و قەندیل بوو، هەروەك هێرشی فڕۆكەی بێفڕۆكەوان بۆ سەر كادیرانی ئەو پەكەكە و یەكینەكانی پاراستنی گەل لە سووریا، ئەوەش كاریگەری لەسەر ورەی چەكدارانی ئە حزبە هەبوو، بەتایبەت ئەوانەی خاوەن پلەی مامناوەند، ئەردۆغان هەوڵ دەدات ئەو مەترسیانە بقۆزێتەوە لە رێگەی عەبدوڵا ئۆجەلانەوە پێشنیاری سەرنجڕاكێشیان بۆ بكەن كە چەكەكانیان دانێن و بژین.لە هەمان كاتدا لەدوای چەندین ساڵ جەنگ ئەردۆغان بۆی دەركەوتووە تاوەكوو ئێستا پەكەكە توانای زیانگەیاندنی سیاسی و سەربازیی گەورەی بە بەرژەوەندییەكانی توركیا هەیە تەنانەت ئەگەر نێوانیشیان دووربێت، بۆیە هەڵوەشاندنەوەی فەرمی ئەو پارتە ئێستا بۆتە كاری لەپێشینەی ستراتیژی ئەنقەرە، سەرەڕای ئەو سەركەوتنانەی كە لە رابردوو بەرانبەر پەكەكە هێناویەتی.

كوردی عێراق. توركیا لە هەوڵەكانی پێشووی شكستی هێنا كە كە لە رێگەی ئۆجەلانەوە ئەگەر بەشێوەیەكی لاوەكیش بێت كاریگەری هەبێت، ئەوەش بەهۆی سوودوەرگرنەگرتنی تەواو لە بەرژەوەندییەكانی كوردی عێراق، كە ئێستا بەرژەوەندییەكانی پارتی دیموكراتی كوردستان باڵادەستە. بەڵام ئەمجارە ئەنقەرە ئاراستەیەكی نزیكتر لە واقیعی دەگرێتەبەر ئەویش هەوڵدانە بۆ تێكەڵكردنی حزب بەشێوەیەكی كارا. توركیا ئەوەی پێشنیاركردووە كە پارتی دیموكراتی كوردستان هانی پارتی كرێكاران بدات بۆ بەدەمەوە چوونی بانگەوازەكەی ئۆجەلان، لەپێناو بەدەستهێنانی داهاتووی فراوانتر بۆ كوردانی سووریا، لەپێشدا یەكینەكانی پاراستنی گەل رووبەڕووی دژایەتی توندی پارتی دیموكراتی كوردستان دەبوونەوە، كە دژ بە هاوپەیمانەكانی پارتی بوون لە پاڵ هێزە كوردییەكانی دیكە.

كوردی سووریا لەنێوان ساڵانی (2015 و 2015) یەكینەكانی پاراستنی گەل دژی گفتوگۆكانی نێوان پەكەكە و توركیا بوون، سەقفی خواستەكانیان بەرزتربوو، لە (2014) لەگەڵ ئەمەریكا بوونە هاوبەش بۆ بەرەنگاربوونەوەی داعش، لە ماوەی ساڵێك هێزەكانی سووریای دیموكرات (هەسەدە) توانی ناوچەیەكی فراوانی سووریا كۆنتڕۆل بكات، كە چەندین كێڵگەی نەوتی تێدایە، كیانێكی نیمچە دەوڵەتی لە باكووری رۆژهەڵاتی سووریا درووست كرد.

بەڵام لەم دواییە هەژموونی هەسەدە لەدوای كەوتنی بەشار ئەسەد بەشێوەیەكی بەرچاو پاشەكشەی كردووە، لە مانگی كانوونی یەكەمی ساڵی رابردوو، سەركردایەتی نوێی سووریا رایانگەیاند، هەموو خاكی سووریا دەخەنەوە ژیر دەسەڵاتی خۆمان، لەوانەش ناوچە كوردییەكان، هەندێك راپۆرت باس لەوە دەكەن لە وەڵامی ئەوەدا بەرپرسانی هەسەدە راستەوخۆ دەستیان بە گفتوگۆ كردووە بۆ بژاردەكانی گێڕانەوەی ئەو ناوچانە بۆ ژێر دەسەڵاتی دیمەشق.ئەگەر هەیە ئەو ئاراستە بەشێكوەیەكی لاوەكی بەردەوام بێت لە گرتنە ئامانجی فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی توركیا، ئەوە جگە لەوەی ئەگەری كشانەوەی هێزەكانی ئەمەریكاش لە سووریا هەیە، ئەوكات كورد بە تەواوی دەكەوێتە بەر نەمانی پشتێنەی ئەمنی، بەو جۆرە ئەگەری بەهێز ئەوەیە یەكینەكانی پاراستنی كورد وەڵامی خواستی ئۆجەلان بدەنەوە، كە ئەگەر داوایان لێ بكات لەگەڵ توركیا هەماهەنگ بن، ئەگە هەندێك سەركردەی قەندیل پێچەوانەی ئەوە ئامۆژگاری رۆژئاوایان كردبێت. 

پارتی یەكسانی و دیموكراتی گەلان. بەدوور نازاندرێت دەم پارتی لە توركیا بە تەواوی پاڵپشتی بانگەوازەكەی ئۆجەلان بكات، ئەگەر لەبەر هەندێك هۆكاریش بێت كە لەگەڵ قەندیل ناكۆكن. لە (2014) ئەو پارتە بە نافەرمی پاڵپشتی پارتی گەلی كۆماری كردووە، كە گەورەترین پارتی ئۆپۆزسیۆنی توركیا، ئەوەش لە پێناو ئامانجی هاوبەش بوو كە خۆی لە كەمكردنەوەی هەژموونی سیاسی ئەردۆغان دەبینەوە، بە پشتبەستن بەوە كە هەندێك جار دەنگدارانی دەم پارتی ناكۆك بوون لەگەڵ رێككەوتنی ئۆجەلان لەترسی ئەوەی كە ببێتە هۆی بەهێزكردنی هەڵوێستی ئەردۆغان لە راپرسییەكان. لەگەڵ ئەوەشدا بنكەی جەماوەری ئەو پارتە دابەش بوو بۆ دووبەرە: هەندێك پێیانوایە كاری لەپێشینە بۆ دەستەبەركردنی مافەكانی كورد و ئازادكردنی ئۆجەلانە، هەندێكی دیكەش شكستی ئەردۆغانیان بەلاوە كاری یەكەم بوو، جگە لەوەش هەندێك گرووپ لەو حزبە جیابوونەوە، سەرەڕای ئەوەی كە سەركردەكانی دەم پارتی پاڵشتی ئەو رێككەوتنەیان دەكرد، بەتایبەت لەدوای نێوەندگیری ئەردۆغان و ئۆجەلان و پەكەكە.

كاریگەرییەكان لەسەر پەیوەندی ئەمەریكا ــ كورد

هەرچەندە ئەمەریكا هانی گفتوگۆی تورك و كورد و كۆتاییهێنان بە ململانێكان دەكات، بەڵام واشنتن هەژموونێكی سنوورداری لەسەر لایەنە سیاسییەكانی وەك دەم پارتی هەیە، بەڵام توانای فشاری راستەوخۆی لەسەر هەسەدە هەیە، ئەمەریكا پاڵنەری بەهێزی هەیە بۆ بەردەوامی ئەو ئاراستەیە، چونكە كۆتایهاتنی پەكەكە لە گۆڕەپانی سیاسی لە سووریا رێگە بۆ هەماهەنگی فراوانتری توركیا و ئەمەریكا خۆش دەكات، لە پاڵ بەهێزكردنی هاوبەشی لەگەڵ كوردەكانی سووریا لە چەند پرسێك كە خزمەتی بەرژەوەندییەكانی واشنتن دەكات، كە یەكێك لەو پرسانە دانانی سنوورە بۆ مەترسی داعش و دووبارە ئاوەدانكردنەوەی سووریا، جگە لە درووستكردنی پەیوەندی سەقامگیرتر لەنێوان توركیا و گرووپە جیاوازەكانی سووریا، بۆ بەدیهێنانی ئەو ئامانجەش پێویستە واشنتن بەردەوام بێت لە فشارەكانی بۆ سەر هەسەدە، بۆ ئەوەی بە فەرمی وەڵامی پەیامی ئۆجەلان بداتەوە.

سەرچاوە: ماڵپەڕی پەیمانگەی واشنتن