Nuce Logo

وەرگێرانى: ئیسماعیل تەها
بەهۆی رۆڵی توركیا قەیرانی هەرێمی خاكی سۆماڵ "سۆماڵیلاند" كە ماوەیەكی زۆرە لەنێوان مەقدیشۆ و ئەدیس ئەبابا بەردەوامە لە كیشوەری ئەفریقیا كۆتایی هات.
بە چاودێری رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆك كۆماری توركیا حەسەن شێخ مەحموود، سەرۆكی سۆماڵ و ئابێ ئەحمەد، سەرۆك وەزیرانی ئەسیوبیا لە ئەنقەرە كۆبوونەوە رێككەوتن لەسەر چارەسەری قەیرانی سۆماڵیلاند، كە نزیكەی دوو ساڵە بەردەوامە.
بەگوێرەی ئەو رێككەوتنەی كە بە نێوەندگیری توركیا كراوە، پارێزگاری لە یەكپارچەیی خاكی سۆماڵ دەكرێت، هەروەك چارەسەری گەیشتنی ئەسیوبیا بە دەریاش كراوە.
توركیا جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە، هەردوولا رێككەوتن لەسەر تێپەڕاندنی ناكۆكی و پرسە ئاڵۆزەكانیان و هەنگاونان بەرەو خۆشگوزەرانی هاوبەش، هەروەك بڕیاریشیان داوە لە مانگی شوباتی ساڵی داهاتوو دەست بە دانوستاندنی تەكنیكی بكەن و لە ماوەی چوار مانگ تەواوی دانیشتنەكان تەواوبن.
سەرەتای ئەو قەیرانە
لە مانگی كانوونی دووەمی (2023) قەیرانی نێوان ئەسیوبیا و سۆماڵ لە كیشوەری ئەفریقیا سەری هەڵدا، ئەوەش لەدوای رێككەوتنی نێوان هەرێمی "سۆماڵیلاند"ی جیابۆوە لە سۆماڵ و ئەسیوبیا بوو، كە رێگەی بە ئەدیس ئەبابا دابوو كەناراوەكانی بە ئامانجی بازرگانی و سەربازیی لەسەر كەنداوی عەدەن بەكاربهێنێت.
لە (1991) هەرێمی خاكی سۆماڵ كە دەكەوێتە ناوچەی ئەفریقیا جیابوونەوەی خۆی لە سۆماڵ راگەیاند، كە لە ساڵی (1960)وە سەربەخۆیی خۆی لە بەریتانیا راگەیاند، بە درێژایی (28) ساڵی رابردوو وەك وڵاتێكی فەرمی دانی پێدانەندراوە، بۆیە ئەو كۆمارەی كە بە سۆمالیلاند ناسراوە هەوڵی بەدەستهێنانی داپێدانی نێودەوڵەتی لە رێگەی رێككەوتنە كێشەلەسەرەكان بەدەست بهێنێت، دیاریترین رێككەوتنیش میوانداریكردنی بنكەی سەربازیی دەریاییە.
مەقدیشۆ رێككەوتنی ئەسیوبیای لەگەڵ سۆماڵیلاند رەتكردەوە بە نا شەرعی و هەڕەشە لەسەر دراوسێی باش و پێشێلكردنی سەروەری وڵاتەكەی لە قەڵەمی دا. لەبەرانبەردا حكومەتی ئەسیوبیا بەرگری لەو رێككەوتنە كرد و رایگەیاند، كاریگەری لەسەر هیچ حزب و ڵأتێك نابێت، ئەو رێككەوتنە لە چوارچێوەی هەوڵەكانی ئەسیوبیایە بۆ گەیشتن بە دەریای سوور.
بەگوێرەی یاداشتی لێكتێگەیشتن ئەسیوبیا خاوەندارییەتی شوێنێك لە بەندەری بەرەبەڕەی سەر بە سۆمالیلاند دەكات، لە بەرانبەردا سۆمالیلاند پشكی لە هێڵی ئاسمانی ئەسیوبیا دەبێت، لە لایەكی دیكەشەوە لە ئەگەری تەواوكردنی رێككەوتنی سۆمالیلاند و  ئەسیوبیا، ئەدیس ئەبابا دەبێتە یەكەم وڵات دان بەسەربەخۆیی ئەو هەرێمە دادەنێت. 
لەدوای جیابوونەوەی ئەریتریا لە سەرەتای نەوەدەكان ئەسیوبیا بەندەرەكەی خۆی لەدەست دا، لە قۆناغی ئیمپڕاتۆرەكان چۆتە چەندین جەنگەوە بۆ ئەوەی بگات بە دەریا، ئێستاش ئەسیوبیا بۆ لە (90%) كارە بارزگانییەكانی پشت بە بەندەری وڵاتانی دراوسێ دەبەستێت.
لە رێگەی رێككەوتنی ئەم دوایییە هەردوولا بە رۆحی دۆستایەتی و رێزی دوولایەنە ناكۆكییەكانی نێوانیان و كێشەكان چارەسەربكەن هەنگاوبنێن بۆ كەشێكی هەماهەنگ كە لەگەڵ ئامانجی خۆشگوزەرانی هەردوولا یەك بگرێتەوە.
هەر وڵات رێككەوتن بە شێوەیەكی توندوتۆڵ بگەن بە ئەنجامی پەیوەست بە رێكارە بازرگانییەكانی خاوەن سوودی دوولایەنەیە لە میانەی رێككەوتنی دوولانە، ئەوەش ئەو گرێبەست و بەكرێدان و ئامرازە هاوشێوەكان دەگرێتەوە، كە ئەسیوبیا بەشێوەیەكی درووست و ئاشتیانە و بەردەوام بۆ گەیشتن دەریا لەژێر دەسەڵاتی سەروەری سۆماڵ خاوەندارییەتی دەكات.
گەڕان بەدوای ئاشتی
لەو كاتەوەی ئەو قەیرانە لەنێوان ئەسیوبیا و سۆماڵ درووست بووە، توركیا جەخت لەسەر پێویستی یەكپارچەیی خاكی وڵاتانی دیاریكراو دەكاتەوە.
لە یەكی تەمووزی ئەمساڵ هاكان فیدان، وەزیری دەرەوەی توركیا لەگەڵ تای ئاتستكە سیلاسی، وەزیری دەرەوەی ئەسیوبیا و ئەحمەد موعەلیم فەقێ، وەزیری دەرەوە و هەماهەنگی نێودەوڵەتی سۆماڵی كۆبووە.
لە (2024/9/27) لە نیویۆرك لەگەڵ هەردوو وەزیر كۆبۆوە، تەوەری كۆبوونەوەكان دۆزینەوەی چارەسەری هاوسەنگ و مایەی جێبەجێكردن و سوود بوو بۆ هەردوو وڵات، ئەوەش بە پشت بەستن بەو بنەما كردەیانەی كە ئەنقەرە دایدەنێت.پێشتریش لە دیدارەكانی مانگی تەمووز راگەیێندراوی هاوبەشی ئەنقەرە بڵاوكرایەوە كە ئاماژەی بە بەرەوپێشچوونی گەورە كردبوو.
لە (2024/8/3) هاكان فیدان، سەردانی ئەسیوبیای كرد و گفتوگۆیان لەسەر پەیوەندی دوولایەنە و رێككەوتن لەگەڵ سۆماڵ كرد، لە چوارچێوەی ئەو هەوڵانە بە چاودێری وەزیری دەرەوەی توركیا گەڕی دووەمی گفتوگۆكانی نێوان ئەسیوبیا و سۆماڵ لە (12/8) دەستی پێكردەوە.
هەردوولایەنی ناكۆك پابەندی خۆیان بە چارەسەركردنی ناكۆكییەكان بە رێگەی ئاشتیانە دەربڕی هەردوولا ستایشی توركیا بەشداریەكانیان كرد، جەختیشیان لەسەر پێویستی چارەسەركردنی ئەو ناكۆكیانە و سەقامگیری ناوچەیی كردەوە.
لەدوای ئەو گفتوگۆیانەی بە نێوەندگیری توركیا بەڕێوەچوو، ئابێ ئەحمەد لە چواری تەمووز لەبەردەم پەرلەمانی وڵاتەكەی جەختی لەسەر ئەوە كردەوە ناخوازن سۆماڵ دابەش بێت.
سەبارەت بەو هەوڵانەی ئەنقەرە، ئەنتۆنیۆ گوتریس، سكرتێری نەتەوە یەكگرتووەكان و ئەنتۆنی بلینكن، وەزیری دەرەوەی ئەمەریكا پێشوازییان لەو رێككەوتنە كرد و ستایشی رۆڵی توركیایان كرد.
چالاكییە ناوچەییەكانی توركیا
ناوەندی لێكۆڵینەوەی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی (SETA) دەڵێت، "كاركردن بەگوێرەی پابەندی نێودەوڵەتی و رەزامەندی سۆماڵ بۆ گەیشتنی ئەسیوبیا بۆ دەریا بە دەستكەوتێكی گەورەی ئەو دووڵاتەی دەزانن، ئەوەش دەرفەتی تەواوكاری ناوچەیی و بەهێزكردنی هەماهەنگی دەڕەخسێنێت.
لە (2024/2/8) توركیا و سۆماڵ رێككەوتنێكیان لە چوارچێوەی بواری بەرگری و ئابووری واژۆكرد، لە میانەی ئەو پڕۆسەیە سۆماڵ رێككەوتنی گشتگیری لەگەڵ توركیا بەدەستهێنا كە لایەنەكانی بەرگری و ئابووری دەگرێتەوە.
لایەنی بەرگری رێككەوتنی ئاسایشی لە سۆماڵ بەهێز كرد، ئەوەش لە كاتێدا لایەنە ئابوورییەكان كاریگەریی گرنگیان لە وڵات هەیە. 
ئێستاش كەشتی توركی بۆ گەڕان بەدوای نەوت و گاز لە ئاوەكانی سۆماڵ دەستی بەگەڕان كردووە، ئەوەش رۆڵی ئابووری لە رێككەوتنی نێوانیان دەبێت.
سەبارەت بە رێككەوتنی ئابووری نێوان ئەسیوبیا و سۆماڵ پەیوەندییەكانی نێوانیان لە داهاتوو قووڵتر بكاتەوە، چونكە هەماهەنگی ئابووری لەبری ململانێ و قەیران سوودی ئابووری بۆ هەردوو وڵات و هەموو ناوچەكە دەبێت، هەروەك ئەو رێككەوتنە دەرفەتێكی گەورە دەبێت بۆ ئاشتی و سەقامگیری و خۆشگوزەرانی لە ناوچەی ئەفریقیا.
ویل بروان، پسپۆڕ لە ئەنجوومەنی ئەوروپا بۆ پەیوەندییەكان (ECFR) دەڵێت، جووڵەكانی توركیا لە بواری بازرگانی و بەرگری كاریگەری گەورەی لەسەر ئەفریقیا دەبێت."
عەبدولحەكیم كەلالی، نووسەر و لێكۆڵەری ئەسیوبی دەڵێت، "ئەسیوبیا و سۆماڵ توركیا وەك دۆست و هاوبەش سەیر دەكەن، بۆ نموونە ئەو رێككەوتنە ئیسرائیل ئیزعاج دەكات كە خواستی درووستكردنی بنكەیەكی سەربازیی لە سۆماڵینلاند هەبوو، بە شێوەیەكی گشتی ئەو رێككەوتنە رێز لە یاسا و سەروەری نێودەوڵەتی دەگرێت و چاوەڕان دەكرێت كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی رێز لەو رێككەوتنە بگرێت.
كاریگەری ئەو رێككەوتنە لەسەر میسر
سەبارەت بە كاریگەری ئەو رێككەوتنە لەسەر میسر رۆڵی میسر لە كیشوەری ئەفریقیا  پشت بە چەند فاكتەرێك دەبەستێت، گرنگترینیان رێگری لە فراوانخوازی هەژموونی ئەسیوبیا لەو ناوچەیە، جگە لەوەش پێویستە بۆ زاڵبوون بەسەر هەڕەشەكان لەسەر ئەو ناوچەیە بە هەماهەنگی لەگەڵ وڵاتانی دیاریكراو.
عەبدولفەتاح سیسی، سەرۆكی میسر لەسەر درووستكردنی بەنداوی نەهزە نەیتوانی هەڵوێستێكی یەكلاكەرەوە وەربگرێت، بۆیە ئەدیس ئەبابا بە رێژەیەكی گەورە بەنداوەكەی تەواوكردووە، لە ساڵی (2022)وە بەرهەمهێنانی كارەبای زیاتری بۆ رەخساندووە.
وێل براون دەڵێت، "لەوانەیە ئەسیوبیا دەستبەرداری یاداشتی لێكتێگەیشتن بێت لەگەڵ سۆماڵیلاند، بەڵام پارێزگاری لە گەیشتن بە بەندەرەكان دەكات.
براون پێی وایە ئەوە زیانە بەو هەڵمەتە نێدوەوڵەتییەی بە سۆمالیلاند دەكەوێت، بەڵام سەركەوتنێكی گەورەشە بۆ مەقدیشۆ كە بە هەماهەنگی لەگەڵ میسر بەرەنگاری ئەسیوبیا دەبێتەوە.
ئەو پسپۆڕە پێیوایە كە ئەو ململانێیە لەبری میسر و ئەسیوبیایە، كە ناوچەكە یاخود جیهان لەو كاتەدا پێیویستیان پێی نییە.
د.ئەحمەد قەواس، باڵیۆزی پێشووری توركیا و مامۆستای پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان ئاماژە بەوە دەكات میسر لەو وڵاتانەیە سوود لەو رێككەوتنە وەردەگرێت، پەیوەندە ئاڵۆزییەكانی قاهیرە و ئەدیس ئەبابا وای كردووە قاهیرە لە مەقدیشۆ نزیك بكاتەوە.
لەگەڵ ئەو رێككەوتنە دەكرێت داهاتووێكی هاوبەش لەو ناوچەیە لەبری هاوپەیمانی دژ بەیەك لەنێوان میسر و سوودان و ئەریتریا و جیبۆتی درووست بكرێت، زیادبوونی هەر ئاڵۆزییەك لە سوودان كاریگەری نەرێنیلەسەر میسر دەبێت كە تووشی دۆخێكی سەختی ئابووری بووە، ئەگەریش ئەو رێككەوتنە لە قاهیرە واژۆ بكرایە لەبری ئەنقەرە، ئەوكات میسر رێزی زیاتری لەو ناوچەیە دەست دەكەوت.
سوودمەندی توركیا لەو رێككەوتنە 
ئەحمەد قەواس دەڵێت، "پەیوەندی مێژوویی سۆماڵ و توركیا دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی عوسمانی، بەڵام بەهۆی داگیركاری بەریتانیا و ئیتاڵیا و فەرەنسا لە كیشوەری ئەفریقیا پچڕا.
لە (2011) گۆڕانكاری گەورە لە باشبوونی پەیوەندییەكانی نێوان هەردوو وڵات روویدا، توركیا لە سەختترین دۆخدا هاوكاری سۆماڵی كرد، ئەوەش وایكرد توركیا ببێت بە هاوبەشێكی متمانەپێكراوی سۆماڵییەكان لە پرسە ئەمنی و ئابووری و كلتووری و دیپلۆماسییەكان.
سەبارەت بە ئەسیوبیاش پەیوەندییەكانی لە (1926) دەستی پێكردووە، بەڵام نەگەیشتبووە ئاستی پێویست، بەتایبەت لەگەڵ هەڵگیرسانی جەنگی تێگرای لە مانگی تشرینی دووەمی (2020) لەو ماوەیە ئەسیوبیا تووشی گۆشەگیری نێودەوڵەتی بۆوە، توركیا هاوكاری گەورەی كرد.
قەواس جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە رێككەوتنی ئەسیوبیا و سۆماڵ لە ئەنقەرە دەكرێت ببێتە نموونەیەك بۆ چارەسەری ناكۆكییەكانی دیكە لە ئەفریقیا.
ئەو پسپۆڕە توركە دەشڵێت، پەیوەندییەكانی سۆماڵ و توركیا پەیوەندی دوولایەنەی تێپەڕاندووە، دەكرێت وڵاتانی دیكەی جیبۆتی و ئەسیوبیای بگرێتەوە.
چاوەڕوان دەكرێت ئەریتریا رۆڵی گەورە لە تۆڕی پەیوەندییە هاوبەشەكان لە داهاتوو ببینێت، ئەحمەد قەواس روونی كردۆتەوە، ئەو رێككەوتنە هاوكار دەبێت بۆ كەمكردنەوەی ئاڵۆزییەكان لە دەریای سوور و كەنداوی عەدەن و زەریای هیندی دەبێت، ئەوەش رێگە بۆ ئاشتی لە بەشی عەرەبی و ئەفریقیا لە دەریای سوور خۆش دەكات.
لە بەشێكی دیكەی قسەكانی قەواس جەخت لەسەر بایەختی ئەو هەماهەنگییە بۆ دەستكەوتی ئابووری و سیاسی دەكاتەوە، لەبری پشتبەستن بە چارەسەری وڵاتانی ئەوروپا بۆ پرسە ناوچەییەكان.
دەربارەی پەیوەندییە ئابوورییەكانیش ئاماژە بەوە دەكات، كە توركیا دەریخست كە بەردەوامە لە هەنگاونان لە پەیوەندییەكانی لە كیشوەری ئەفریقیا و كۆمپانیاكانی لە جێبەجێكردنی پڕۆژە گەورەكان لەگەڵ هاوبەشە ناوخۆییەكانیان سەركەوتووبوون، ئەوەش وای كردووە ئاڵوگۆڕی بازرگانی توركیا و ئەفریقیا بۆ (40) ملیار دۆلار بەرزبكاتەوە، لەگەڵ بەدیهێنانی هاوسەنگی لە پەیوەندییە بازرگانییەكان. 
د.ئەحمەد قەواس لەكۆتایی قسەكانی دەڵێت، رێككەوتنی سۆماڵ و ئەسیوبیا پێگەی توركیا لەو ناوچەیە و ئەفریقیا بەگشتی بەهێز دەكات و دەبێتە كردنەوەی دەرگای فراوانتر بۆ هەماهەنگی گەورەتر لە داهاتوو.
ماڵپەڕى: ئیستقلال