Nuce Logo

وەرگێرانی: ئیسماعیل تەها

لە (14/10/2024) حكومەتی ئۆغندا بە بڕی نزیكەی سێ ملیۆن دۆلار رێككەوتنێكی لەگەڵ كۆمپانیای (یانبی مەركەزی) بۆ بواری بیناسازی توركیا واژۆكرد بۆ درووستكردنی هێڵێكی ئاسنی بە درێژایی (272) كیلۆمەتر كە كەمبالای پایتەختی ئۆغندا بە بەندەری مۆمباسا لەسەر زەریای هندی لە كینیا دەبەستێتەوە.

ئەو رێككەوتنە بەشێكە لە پڕۆژەیەكی گەورە كە هێڵێی ئاسنی كارەبایی بە درێژی (1700) كیلۆمەتری لەخۆی گرتووە كە بەندەری مۆمباسای كینی بە ئۆغندا و رەواندا و باشووری سوودان دەبەستێتەوە.

لەو بارەوە پەیمانگەی لێكۆڵینەوەی ئیتاڵی باس لەوە دەكات پڕۆژەی هێڵی ئاسنی كە كامبالا بە مالابا دەبەستێتەوە بە هەنگاوێكی گرنگ لە چاوتێبڕین لە ئۆغندا دادەندرێت بۆ ئەوەی ببێتە ناوەندێكی لۆجستی سەرەكی لە ناوچەی زەوییە دەگمەنەكان، كە ئۆغندا و كۆنگۆی دیموكرات و كینیا و تەنزانیا دەگرێتەوە.

كێبڕكێی توند

پەیمانگەی شیكاری پەیوەندییە نێدەوڵەتییەكان باس لەوە دەكات، ئەو ناوچەیە بۆتە چەقی ململانێیەكی توند لە نێوان ئەمەریكا و چین، توركیا لە سایەی ئەو ململانێیە یاری بە كارتەكانی دەكات.

بەگوێرەی شیكارییەكەی ئامانجی توركیا بریتییە لە رێگەی وشكانی ئەفریقیا لە چوارچێوەی ئەو ستراتیژیەی كە ئامانجی گەیشتنە بە زەریا گرنگەكان لە چوارچێوەی ئاڵوگۆڕی بازرگانی لەگەڵ كیشوەرەكانی دیكە. 

ئەو پەیمانگەیە باس لەوەش دەكات، كۆمپانیای ئەندازیاری چین بۆ كاروباری بەندەرەكان لە (2015) پێشنیاری پڕۆژەیەكی هاوشێوەی ئەو پڕۆژەی كە كۆمپانیای توركی درووستی دەكات، بەڵام بەكردەیی نەتواندراوە جێبەجێ بكرێت.

حكومەتی ئۆغندا بە نهێنی دەستی بە گفتوگۆ كردووە لەگەڵ كۆمپانیای یابی توركی كە پڕۆژەیەكی هاوشێوە لە تەنزانیا و ئیسیوبیا جێبەجێ دەكات، پەیمانگەكە دەڵێت، ئەوە تەنها شكستی چین نییە لە ئۆغندا، كە توانای بەدەستهێنانی فڕۆكەخانەی عەنتیبی لەسایەی مەرجە زۆرەكانی نەبوو، كە قەرزەكانی ئەو ئەو درووستكردنە لەخۆی گرتبوو.

توركیا هەوڵ دەدات جێگە بۆ پێگەی خۆی لە كیشوەری ئەفریقیا بكاتەوە، ئەوەش بە قۆستنەوەی هەڵەی وڵاتانی دیكە.

لە پاڵ ئەو ململانێیە لەسەر دەستبەسەرداگرتنی كانزا بەنرخەكان، هۆكارێكی دیكە هەیە شرۆڤەی پاڵنان بە توركیاوە دەكات بۆ ئەوەی پێگەی خۆی لە ئەفریقیا بەهێزتر بكات، ئەویش پێویستی بە دەستبەركردنی گەیشتنە بە زەریای هیندی بۆ بازرگانی لەگەڵ ئاسیا، بەهەمان شێوە توركیا دەیەوێت بگاتە زەریای ئەتڵەسی بۆ بارزگانی لەگەڵ هەردوو كیشوەری ئەمەریكا.

پەیمانگە ئیتاڵییەكە دەشڵێت، توركیا زۆر بە سادەیی توانای ئەوەی هەیە لە رێگەی كەناڵی سوێس و گەرووی جەبەل تاریق بپەڕێتەوە، بەڵام بەربەستەكانی بەردەم پەڕێنەوە لەو رێگەیە بە درێژایی ساڵان زۆر بووە، بەتایبەت ئەوەی پەیوەستە بە كۆنتڕۆڵی میسر بەسەر كەناڵی سوێس و یۆنان كە بەربەست لەبەردەم رۆژهەڵاتی دەریای سپی دروو بۆ توركیا درووست دەكەن.

سێ ستراتیژیەت

بەگوێرەی پەیمانگەی لێكۆڵینەوەی ئیتاڵی بۆ یە لە پێناو گەیشتن بە زەریایاكان، توركیا سێ ستراتیژ جێبەجێ دەكات، جگە لە ئاشتەوایی لەگەڵ میسر، زیادكردنی رۆڵی لە لیبیا، لەپاڵ ئەوەدا كۆنتڕۆڵكردنی رێگەی وشكانی لە ئەفریقیا بە بونیادنانی ئەوەی پێی دەگوترێت رێڕەوی ئەفرۆ زەریایی، ئەو رێڕەوە توركییە بە چوار ئاراستە جیا دەبێتەوە هەموویان لە لیبیاوە دەردەچێت، دوو ئاراستەی یەكەم لقی زەریای هیندین.

لقی زەریای هندی رێگەی وشكانی لە تەرابلوس، پایتەختی لیبیا دەست پێدەكات بە سوودان و ئەسیوبیا تێپەڕێت، دەگاتە مەقدیشۆی پایتەختی سۆماڵ، لقی دەریایی لە بەندەری مەسراتەوە دەست پێدەكات، پاشان بە كەناڵی سوێس تێدەپەڕێت.

لە كاتێدا ئەو گەیشتنە بە زەریای ئەتڵەسی لە رێگەی وشكانییەوە لە تەرابلوس بۆ داكاری پایتەختی سەنیگال دەبێت، بە جەزائیر و مالی تێدەپەڕیت، لە رێگەی دەریاوە لە گەرووی جەبەل تاریق دەپەڕێتەوە.

لە هەمان كاتدا بوونی توركیا لە ئەفریقیا و چاوتێبڕینیەتی بۆ گەیشتن بە زەریاكانە، پەیمانگە ئیتاڵییەكە جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە كە ئەو پرسیارەی تا ئێستا هەیە، توركیا چۆن كار لەسەر زیادكردنی بوونی خۆی لە كیشوەری ئەفریقیا دەكات.

پاشان شرۆڤەی ئەوە دەكات بەهۆی ئەوەی توركیا ناتوانێ ململانێی ئابووری لەگەڵ چین و وڵاتە دەوڵەمەندەكانی كەنداو بكات، فاكتەری رەوانەكردنی چەك دەقۆزێتەوە، ئەوەش دەرفەتی بەهێزكردنی پیشەسازی چەكی تایبەتی بۆ دەرەخسێنێت، لە هەمان كات ستراتیژیەن لە هێزە چەكدارەكانی وڵاتانی ئەفریقیا نزیك دەبێتەوە.

هێزی نەرم

سەرەڕای ئەوەی كە باسمان كرد، توركیا بە هاوشێوەی ئەوەی لە بەلقان دەیكات پەنا دەباتە بەر چەكی هێزی نەرم، ئەوەش لە رێگەی درووستكردنی دەرفەت بۆ گەنجانی ئەفریقیا بۆ ئەوەی لە وڵاتی خۆیان خۆیان پێ بگەینن.

ئەو دەستەی بەرپرسە لەو جۆرە چالاكیانە، دامەزراوەی توركەكانە لە دەرەوە و كۆمەڵگە پەیوەندارەكان، واتا ئەو دەستەیە سەرپەرشتی هەماهەنگی لەگەڵ رەوندی توركی و هاوشێوەكانی لە دەرەوە دەكات، هەروەك توركیا هاوكاربووە لە كردنەوەی چەندین ناوەندی زمانی توركی لە جیهان، ژمارەیەك لەو ناوەندانە لە ئەفریقیان.

ئەو پەیمانگەیانەی بەرپرسن لە فێركردنی زمانی توركی لە ئەفریقیا بە شێوەیەكی سەرەكی، پەیمانگەكانی یونس ئیمرەیە (كە شاعیرێكی گەورەی توركە لە سەدەی 11 و 12 ژیاوە، هەروەها دامەزراوەی مەعاریف، كە دامەزراوەیەكی فێركردنی توركیە لە هەموو جیهان هەیە.

توركیا هاوكار دەبێت بۆ درووستكردنی مزگەوت و قوتابخانەی ئاینی، ئەوە جگە لە پێگەیاندنی ئاینی بۆ پێشنوێژ و گەنجانی ئەفریقیا، ئەو چالاكییانە سەرۆكایەتی كاروباری ئاینی بەڕێوەی دەدا، لە پاڵ ئەوەشدا سەرپەرشتی هەموو دەستپێشخەرییە هاوشێوەكان دەكات.

ئەو ستراتیژیەتەی توركیا لە ئەفریقیا دەگەڕێتەوە بۆ نەوەدەكان بە دیاریكراوی لەدوای رووخانی یەكێتی سۆڤیەت توركیا دركی بەوە كرد كە ئەگەر هەیە ئەو بۆشایەی مۆسكۆ لەو كیشوەرە بەجێهێشتووە پڕ بكاتەوە.

چونكە بە كردەیی جێگیر نەببوو، ئەوەش لە ئەنجامی ئەو قەیرانە ئابوورییە توندە نەیبوانی بوو پلانەكەی جێبەجێ بكات، تاوەكوو دوای سەرەتاكانی سەدەی بیست و یەك.

بە كورتی ئەو پەیمانگە ئیتاڵییە جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە، توركیا ئیسپاتی كرد كار لەسەر سراتیژ و ئارامگری لە ئەفریقیا دەكات، ئەوەشە پێگەی لەو كیشوەرە بەهێز كردووە.

بەوەش لە پاڵ چین و رووسیا و وڵاتانی كەنداو بوو بە یەكێك لە وڵاتە سەرەكییەكان كێبركێ لەگەڵ بوونی رۆژئاوا لەو ناوچەیە بكات، سەرەڕای ئەوەش ئەو پەیمانگەیەی پێی وایە بوونی توركیا راستەوخۆ ئاماژەی قۆناغی داگیركاری هاوشێوەی رۆژئاوای تێدا نییە، كاریگەریشە بە كاریگەری ئەرێنی هێزی نەرمی ئاینی، كە تایبەتمەندی دەداتە ئەنقەرە كە رۆڵی لە پەكین و مۆسكۆ باڵاترە، جگەلەوەش ئەو ئەنجامەی لێ دەكەوێتەوە كە هەموو شتەكان ئاماژەن بۆ ئەوەی قووڵبوونەوەی توركیا و رەجەب تەیب ئەردۆغان، كە ئەندازیاری قووڵبوونەوەیە لە ئەفریقیا بەردەوام دەبێت.

سەرچاوە:

1. Come la Turchia accede agli oceani

سەرچاوە: ماڵپەڕی ئیستقلال