Nuce Logo

وەرگێرانى: ئیسماعیل تەها

رووسا پێیوایە نوێكردنەوەی رێككەوتنی ئەدەنە دەروازەیەكی گونجاوە بۆ بونیادنانی رێككەوتنی نوێ لەنێوان توركیا و سووریا، کە دەبێتە هۆی دەستپێکردنەوەى پەیوەندی نێوانیان، بەڵام چاودێران پێیان وایە گرێیەك لەنێوان هەردوولا هەیە پێویستە تێیپەڕێنن، ئەویش بریتییە، لە رێككەوتن لەسەر تێگەیشتنكی هاوبەش بۆ پرسى تیرۆر و ئەو لایەنە دیاریكراوانەی لە لیستی تیرۆر پۆلێن دەكرێن.

رێككەوتنی ئەدەنە لە (1998) لە نێوان ئەنقەرە و دیمەشق واژۆكراوە، چاوەڕوان دەكرێت یەكێك لە تەوەرەكانی دانیشتنی ئێستا بە چاودێری رووسیا گفتوگۆ بێت لەسەر ئەو رێككەوتنە و هەندێك لە خاڵەكانی هەموار بكرێتەوە.

لە ساڵانی رابردوو ئەو رێككەوننە مایەی وەرگرتن و رەتكردنەوە بووە، بەتایبەت لەو ئۆپراسیۆنە سەربازییانەی توركیا لەناو خاكی سووریا دژ یەكینەكانی پاراستنی گەلی كورد ئەنجامی دەدا، ئەنقەرە دەڵێت، ئەو ئۆپراسیۆنانە لە رۆحی ئەو رێككەوتنە سەرچاوەی گرتووە، دیمەشقیش ئەو بۆچوونە رەت دەكاتەوە.

ئێستا رووسیا چاودێری هەوڵەكانی دەستپێكردنەوەی پەیوەندییەكانی ئەو دووڵاتە دەكات سێرگی لاڤرۆڤ وەزیری دەرەوەی ئەو وڵاتە رایگەیاند، لە ماوەیەكی نزیك هەردوولا كۆدەبنەوە. 

لاڤرۆڤ لە بەشێكی دیكەی قسەكانی گوتی، پێویست ئامادەسازی بۆ كۆبوونەوەی رووسیا ــ سووریا ــ توركیا ــ ئێران بكرێت، دڵنیاشم لە داهاتووێكی زۆر نزیك کۆدەبینەوە.

وەزیری دەرەوەی رووسیا لە بەشێكی دیكەی قسەكانی جەختی لەسەر ئەوە كردەوە، وڵاتەكەی بایەخی تەواو بە ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی ئەنقەرە و دیمەشق دەدات.

رۆژنامەی "وەتەن" كە نزیكە لە حكومەتی سووری بڵاوى کردەوە، بەگوێرەی چەند سەرچاوەیەك مۆسكۆ خشتەی ئەو دیدارە چاوەڕوانكراوەی ئامادە كردووە، پێشنی دەكرێت لە كۆتایی ئەو مانگە دیدارەكە رێكبخرێت.

بەگوێرەی ئەو سەرچاوەیە ئەجێندای خشتەی كۆبوونەكە ئەوەی لەخۆی گرتووە كە پێویستە ئەو كەسانە دیاری بكرێن كە بە تیرۆرست دەناسرێن، هەروەها میكانزمی هەماهەنگی نێوان ئەنقەرە و دیمەشق بۆ بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر دیاری بكرێت، جگە لەوەش خشتەیەكی زەمەنی بۆ كشانەوەی هێزەكانی توركیا لە خاكی سووریا دیاری بكرێت، ئەوەش لەدوای رێككەوتن لەسەر خاڵەكانی پێشوو، بەتایبەت بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر و رێككەوتنی ئاسایشی سنوورە هاوبەشەكات.

ئەو سەرچاوە ئاماژەی بەوەش كردووە، هەردوو وڵات گفتوگۆ لەسەر رێككەوتنی ئەدەنە دەكەن كە پێشتر وەك بنەمایەك بۆ هەماهەنگی نێوان سووریا و توركیا بۆ كۆنترۆڵكردنی سنوورەكان پێشنیار كرابوو، چاوەڕوان دەكرێت ئەوەش بخرێتە خشتەی كۆبوونەوەكان.

ئەو سەرچاوە دیپلۆماسییە باسی لەوەش كرد، ئەو خاڵانە پێویستی بە رەزامەندی لایەنە پەیوەندیدارەكانە، بەتایبەت دیمەشق، مۆسكۆش سوورە لەسەر ئەوەی كە كشانەوەی توركیا گرنگترین خاڵی خشتەی هەر گفتوگۆكیەكی چاوەڕوانكراوە، هەروەك سووریاش دەخوازێت چوارچێوەی هەر جووڵەیەك هەوڵ بدات سەروەری بۆ سەر خاكەكانی بگێڕێتەوە.

سێرگی لاڤرۆڤ بۆ یەكەمجار ئەوەی ئاشكرا كردووە، كە توركیا رازی بووە گفتوگۆ لەسەر كشانەوەی هێزەكانی لە خاكی سووریا بكات، جەختیشی لەسەر ئەوە كردۆتەوە كە زۆر بە زەحمەت توانیویانە لەسەر تەوەری گفتوگۆكان رێك بكەون، دەشڵێت، ئەو تەوەرانە سوودبەخشن، حكومەتی سووریاش پێیوایە بەردەوامی پرۆسەی ئاساییكردنەوە پێویستی بە دیاریكردنی رێكاری کشانەوەى هێزەكانی توركیا لە خاكی وڵاتەکەى، تورەكەكان ئامادەن بۆ ئەوە، بەڵام تا ئێستا لەسەر میكانزمە دیاریكراوەكان رێكنەكەوتوون.

لە لایەكی دیكەوە یەشار گولەر، وەزیری بەرگرى توركیا رایگەیاند، هیچ كێشەیەك لەنێوان هەردوو وڵات نییە چارەسەر نەكرێت، لەدوای چارەسەری ئەو كێشانە، لەو بڕوایەدام دەتوانین بەردەوام بین لە چالاكییە سرووشتییەكان وەك دوو وڵاتی دراوسێ.

سەبارەت بە وتاری بەشار ئەسەد، سەرۆكی سووریا لەبەردەم ئەنجوومەنی گەل لە مانگی رابردوو دەربارەی داهاتووی پەیوەندییەكانی توركیا بە ئەرێنی ناو دەبات، جەختیش لەسەر ئەوە دەكاتەوە بەرژەوەندی هەردوو وڵات بەوە دەبێت، كە ئەو ململانێیە كۆتاییان پێ بێت.

چاودێرانی سیاسی پێیانوایە، كاراكردنەوەی رێككەوتنی ئەدەنە دەروازەیەكی گونجاوە بۆ كۆتاییهێنان بە ناكۆكییەكان توركیا و سووریا، ئاماژە بەوەش دەكەن توركیا داوای هەمواری هەندێك بەند دەكەن، لەوانە بەندی پەیوەست بە رووبەرووی جووڵەی هێزەكانی توركیا لە ناو خاكی سووریا، كە لە رێككەوتنەكە بە پێنج كیلۆمەتر بۆ هێزەكانی توركیا دیاریكراوە.

چاودێرانی سیاسی جەخت لەسەر ئەوەش دەكەنەوە، پێویستییەك بۆ لێكتێگەیشتن لەسەر چەمی تیرۆر و ئەو لایەنەی دەیانگرێتەوە هەیە، بۆ نموونە حكومەتی سووریا گرووپەكانی ئۆپۆزسیۆن كە رووبەرێكی گەورەی خاكی سووریان لە ژێر دەستە و توركیا هاوكاریان دەكات بە تیرۆرست ناویان، لە بەرانبەردا ئەنقەرە كوردەكانی باكووری رۆژهەڵات بە تیرۆرست ناودەبات و بەپێویستی دەزانێت لە ریشەیان هەڵكشێت.

چاودێرانی سیاسی پرسیاری ئەوە دەكەن، ئایا ئەنقەرە دیدی حكومەتی سووری بەرانبەر گرووپە چەكدارەكان پەیڕەو دەكات و دەستبەرداری پاڵپشتیان دەبێت؟ ئایا دیمەشق بە كردەیی ئامادەیە یەكینەكانی پاراستنی گەل وەك رێكخراوێكی تیرۆرستی بناسێنێت و هەماهەنگی لەگەڵ توركیا بۆ كۆتییهێنان دەكات؟

پێشتر وەزیری دەرەوەی رووسیا رایگەیاندبوو، كە مۆسكۆ پێشنیاری كردووە بۆ بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر لە باكووری سووریا بە هەماهەنگی لەگەڵ سووریا توركیا بەگەڕێتەوە بۆ رێككەوتنی ئەدەنە، لاڤرۆڤ دەڵێت، ئەو رێككەوتنە تاوەكوو ئێستا بەركارە، دەرفەت دەداتە توركیا بێتە قووڵای خاكی سووریا.

رێككەوتنی ئەمنی ئەدەنە لە مانگی ئۆكتۆبەری (1998) واژۆكراوە، خاڵكی گۆڕانكاری پەیوەندییەكانی نێوان توركیا و سووریا بوو، كە پێشتر ئاڵۆزی زۆر لە نێوانیان هەبوو.

پاڵپشتی دیمەشق لە ساڵانی هەشتا و نەوەدەكانی سەدەی رابردوو حەوانەوەی عەبدوڵا ئۆجەلان لە سووریا یەكێك لە هۆكارە سەرەكیەكانیان ئەو ئاڵۆزیەی نێوانیان بوو.

لە مانگی تشرینی یەكەمی (1998) ئەنقەرە هێزێكی زۆری لەسەر سنوورەكانی هەردوو وڵات كۆكردەوە، لە ئەگەری بەردەوامی مانەوەی ئۆجەلان هەڕەشەی هێرشكردنە سەر خاكی ئەو وڵاتەی كرد.

وڵاتەكانی ئەو ناوچەیە بۆ كۆنترۆڵكردنی ئەو ئاڵۆزیانە دەستپێشخەریان كرد، ئەنجامەكەی رێككەوتنی ئەمنی ئەدەبوو، كە لە (20/10/1998) واژۆ كرا، بەوەش بووە خاڵی گۆڕانكاری گەورە لە پەیوەندی نێوان هەردوو وڵات، دواتریش رێككەوتنەكە لە ئەرزی واقیع بەتایبەت لەسەر ئاستی ئابووری پەیڕەوكرا.

دیارترین خاڵی ئەو رێككەوتنە هەماهەنگی تەواو بوو لەگەڵ توركیا بۆ بەرەنگاربوونەوەی مەترسییەكان لە سەر سنوورەكان، دیمەشق كۆتایی بە هەموو هاوكارییەكانی پارتی كرێكاران هێنا، عەبدوڵا ئۆجەلان، رێبەری پارتی كرێكارانی دەركرد، سەربازگەكانی ئەو حزبەی لە سووریا و لوبنان دەكرد، كە ئەو كاتە راستەوخۆ لە ژێر دەسەڵاتی سووریا بوو، رێگریشی كرد لە خاكی سووریا چەكدارانی پەكەكە بچنە ناو خاكی توركیا.

توركیا پارێزگاری پەیڕەوكردنی مافی بەرگری لەخۆكردن كرد، دوای قەرەبووی دادپەروەرانەی ئەو زانیانە گیانی و مادیانەی كرد، ئەگەر سووریا دەستبەجێ پاڵپشتییەكانی ئەو حزبە رانەگەینێت.

ئەو رێككەوتنە ئەو مافەی توركیادا كە بە قووڵایی پێنج كیلۆمەت بۆ هێرشكردنە سەر پەكەكە بەكاربهێنێت، هەموو رێكارێكی ئەمنی پێویست بگرێتەبەر، ئەگەر ئاسایشی نەتەوەیی بكەوێتە مەترسیەوە.

بەڵام ئەو رێككەوتنە لەگەڵ سەردهەڵانی راپەڕینەكانی سووریا لە (2011) ئەو كاتەی توركیا بڕیاری هاوكاری ئۆپۆزسیۆنی دا، ئەو رێككەوتنەش بە شێوەیەكی ناڕەسمی سڕكرا، هەموو جۆرە هەماهەنگیەك لەگەڵ حكومەتی سووریا وەستا.

پاڵپشتی توركیا بۆ ئەو گرووپانە تەنیا لە رووی دیپلۆماسییەوە نەبوو، بەڵكوو هەموو جۆرە پاڵپشتی و مەشقێكی گرتەوە، لە بەرانبەردا سووریا چاوی لە فراوانبوونی یەكینەكانی پاراستنی گەلی لە باكووری سووریا نوقاند، كە پێی وایە جارێ كاری لە پێشنەی گروپەكانی دیكەیە.

لە بەرانبەردا توركیا سێ ئۆپراسیۆنی سەربازی لە باكووری سووریا بۆ سنوورداركردنی چالاكییەكانی كورد ئەنجام داوە، دیمەشقیش ئەو هێرشانە بە دایگركاری ناو دەبات.

سەرچاوە: عەربى لەندەنى