Nuce Logo

وەرگێڕانى: ئیسماعیل تەها

پێپى ئیسکۆبار رۆژنامەنووسى بەرازیلى، لە بابەتێکدا تیشک دەخاتە سەر جووڵەکانى یەمەن و کاریگەرى لەسەر گۆڕینى هاوکێشەکان و بەشدارى چین و ئێران و رووسیا لەو هاوکێشەیە.

چ لە داهێنانى باكوورى هندنستان بێت، یاخود چین، یا ئاسیاى ناوەڕاست لە وڵاتى فارسەوە بۆ توركمانتسان، شەترەنج بە یاریەكى ئاسایى دادەندرێت، لەو یارییە هەمیشە بەیدەقێكى سادە كە لە ریزى پشتەوە جووڵە دەكات تواناى ئەوەى هەیە خانەى شەتڕەنجەكە بە تەواوى سەرەو ژێر بكات، بەڵێ بەیدەقێك دەتوانێت كش مەلیك بكات، ئێستا ئێمە لە لایەنى جیۆسیاسییەوە لەو دۆخەداین

كاریگەرییە یەك لەدواى یەكەكانى سەر خانەى شەتڕەنج وەك ئەو گەمارۆ سەرسوڕهێنەر و بەرنامە بۆ داڕێژراوەى ئەنساڕوڵاى یەمەنە لە دەریاى سوور بە وردى فەرزیان كرد، كە قووڵترە لە جووڵەى كەشتییە نێودەوڵەتییەكان و جەنگى رێڕەوە ئابوورییەكان، ئەوە جگە لەوەى تا ئاستێك كۆتایى بە بایەخى ئەمەریكى هێناوە، كە پێشنیارى درووستكردنى هێزى پارێزەرى دەریایى كرد بوو.
ئەنساڕوڵاى مقاوەمەى یەكەمى روونى كردەوە، كە هەر كەشتیەك لە ئیسرائیلەوە دەرچێت یا بۆ ئیسرائیل بچێت رێگەى لێ دەگیرێت، ئەوەش بووە هۆى هەراسانبوونى وڵاتانى رۆژئاوا، كە پێیان وایە ئەوان لەو هەڕەشانە کراونەتە ئامانج، هەموو وڵاتانى جیهان دركیان بەوە كرد، ئازادى رۆیشتن بۆ هەموو جۆرەكانى دیكەى كشتییەكان هەیە، كەشتییە رووسى و چینى و ئێرانى و وڵاتانى دیكە بەبێ هیچ بەربەرستێك لە رێگەى گەرووى باب مەندەب هاتوچۆى خۆیان دەكەن، كە تەنگترین و كە تەنگترین خاڵە.

تەنیا وڵاتە خاوەن باڵادەستەكان لەو ئاڵنگەرەى مقاوەمەى ئەنساڕوڵا نیگەرانن، كە سیستەمەکەى لەسەر رێسایەك بونیاد نەنراوە. رێگرى لە كەشتییەكانى رۆژئاوا كە بەرهەمەكانى وزە و كەلوپەل بۆ ئیسرائیل دەگوازنەوە بۆتە هۆى توڕەكردنى وڵاتانى رۆژئاوا، ئەوە بڕینى زنجیرەك شادەمار و نقوومكردنى ئیسرائیلە لە قەیرانێكى قووڵ، بە دیاریكراویش ئابوورى ئیسرائیل كراوەتە ئامانج، كە بە كردەیى تووشى داتەپینى چڕى ئابوورى بووە، دەرکەوت یەك جووڵەى یەمەن لە هەموو سزاكان كاراترە.
ئەو شۆکەى تووشى سیستەمى باڵادەست بوو ئەگەر هەیە بەو هەنگاوە تووشى گواستنەوەیەكى جۆرى بێت و گەڕانەوەى بۆ نەبێت، ئەوەش گۆڕانكارییەكى جۆرى بە ئیمپراتۆرێكى رەگداكوتاو دەكات.

ئێستا ڤلادیمێر پووتین، سەرۆكى رووسیا بە فەرمى نامەیەك رەوانە دەكات كە هیچ ناڕوونیەكى تێدا نییە، لەو نامەیە هاتووە، كەناڵى سوێس لەبیر بكەن، ئەو رێگەیەى پێویبستە بیگرنەبەر بریتییە دەریاى باكوور، كە چینییەكان لە چوارچێوەى هاوبەشى ستراتیژى نێوان مۆسكۆ و پەكین پێى دەڵێن، رێگەى ئاوریشمى لە جەمسەرى باكوور.

سەبارەت بە ئەوروپییەكان رووسیا سێ بژاردەى جیاوازى پێشكەش كردووە، یەكەم رێكردن بە دوورى (15) هەزار میر لە دەورى لە دەوروبەرى ناوچەى (رەئس رەجا‌و صالح). دووەم، بەكارهێنانى رێگەى رووسیاى دەریارى لە باكوورەوە، كە ئەوە هەرزانتر و خێراترە. سێیەم رەوانەكردنى كاڵا لە رێگەى هێڵى ئاسنى رووسى.
كۆمپانیاى رووسیاتۆم، كە سەرپەرشتى رێگەى دەریاى باكوور دەكات جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە، كەشتییەكان ئێستا بە درێژایى هاوین و پایز تواناى رێكردنیان هەیە، هەروەها لە ماوەیەكى نزیكیش دەتواندرێت بەهۆى راماڵینى بەستەڵەكان بە درێژایى ساڵ لە ناوچە بەستەڵەكەكان رێ بكەن.
هەموو ئەو ئەنجامە راستەوخۆیانە بۆ یەك گواستنەوەى جۆرى یەمەنە. دواى ئەوە چى؟ ئایا یەمەن دەچێتە برێكس لە لوتكەى كازان، كە لە كۆتایى ئەمساڵ بە سەرۆكایەتى رووسیا دەبەسترێت؟
رۆژئاواى ئاسیا ئەندازییەكى نوێ دادەنێت
بیرۆكەى كۆكردنەوەى كەشتیگەلى دەریایى بە سەركردایەتى ئەمەریكا پارێزگارییە لە كۆمەڵكوژیى، نەك پاراستنى گەشەكردن، كە بەر لە درووستكردنى داڕوخا، كە لە بنەڕەتەوە وەك هۆشدارییەك بۆ ئێران داندرابوو، ئەو جگە لە ترساندنى ئەنساڕوڵاى یەمەن، بەڵام دۆخیان دۆخى حوسیەكانە، ئێران هەستى بە هەڕەشە دەكرد، چونكە وەك ئەلیستەر كرۆك، پسپۆڕ لە رۆژئاواى ئاسیا گوتى بەكورتى، سایكس بیكۆ مرد.

ئەوە دەربڕى گواستنەوەیەكى جۆرییە لەسەر خانەى شەترەنج، كە بریتیە لەوەى هێزەكانى رۆژئاواى ئاسیا لە ئێستا بەدواوە چوارچێوەیەك بۆ بونیادى نوێى ناوچەیى دادەنێن، نەك پڕۆژە دەریاییەكانى ئەمەریكا.
ئەوەش سەر دەكێشێت بۆ ئەنجامێكى سرووشتى کە لە سەرووى ئەو وەسفەیە، کە هەڵگرى فڕۆكەكانى ئەمەریكا یەكێكە لە (11) هێزەكەى دەریاییە.
هەموو لایەنەكانى رۆژئاواى ئاسیا درك بەوە دەكەن كە مووشەكەكانى ئەنساروڵا تواناى لێدانى كێڵگە نەوتیەكانى سعوودیە و ئیمارات و پەکخستنى خزمەتگوزارییەکانى هەیە، بۆیە شتێكى نامۆ نەبوو ریاز و ئەبوو زەبى رەتیان كردەوە بەشێك بن لەو هێزەى ئەمەریكا دژ مقاوەمەى یەمەن درووستى دەكرد، جگە لەوەش فڕۆكە بێفڕۆكەوانەكان لەژێر ئاو، كە ئێستا لە حەوزەكانى رووسیا و ئێران رۆڵیان هەیە.بیر لە (50)ى ئەوانە بکەوە، کە ئەمەریکا تواناى بەرگرى نییە، سەرەڕاى ئەوەى ئەمەریكا كەشتى ژێر دەریایى زۆر پێشكەوتووى هەیە، بەڵام توانى مانەوەیان لە باب مەندەب و دەریاى سوور نییە، كە دوو رێگەن لەبەر دەم كۆمپانیاكانى رۆژئاوا.
بەرەى وزە کە مۆسكۆ و تاران پێکهاتووە پێویست ناكات بڕینى نزیكەى لە (25%) بیر لە بچووكترین بژدارەى بەكارهێنانى ئەتۆم بكەنەوە بۆ،  لەوەش یاخود زیاتر بیر لە هاوكارییەكانى نەوتى جیهان بکەنەوە، یەكێك لە پسپۆڕەكان لە كەنداوى فارس دەڵێت، بەكورتى ئەوە هەنگاوانە بۆى هەبێت ببێتە داڕووخانى سیستەمى دارایى نێودەوڵەتى. 
بەوانەى تا ئێستا سوورن لەسەر پاڵپشتى كۆمەڵكوژى لە غەزە، چەندین هۆشداریش هەیە، محەمەد شیاع سوودانى بە روونى ئاماژەى پێ كرد،.

ئەگەر ئێران بە كردەیى داواى قەدەغەكردنى گشتگیر بكات وڵاتانى نەوت و گاز وڵاتانى پاڵپشتى ئیسرائیل بكەن، ئەوا گەمارۆى دەریایى بە کامڵى لەسەر ئیسرائیل دەمێنێتەوە، ئەو گەمارۆیە زۆر بە وردى نەخشەى بۆ کێشراوە، حوسێن سەلامى فەرمانەى سوپاى پاسداران رایگەیاند، لەو نزیکانە دەریاى سپى و گەرووى جەبەل تاریق و رێڕەوەکانى دیکە رووبەڕووى داخستن دەبنەوە.
پێویستە رەچاوى ئەوە ئەوە بکەین، ئێمە تا ئێستا باسمان لە ئەگەرى گەمارۆى گەرووى هۆرمز نەکردووە، بەڵکوو تاکوو ئێستا لە باب مەندەب لە دەریاى سوورین. چونکە ئەگەر محافیزکارە نوێکان لە واشنتن لەو گۆڕانکارییە جۆرییە هەراسنن و بێ هیوایانە هەڵسوکەوت دەکەن بۆ پێدانى وانەیەک بە ئێران، ئەوا گەمارۆى گشتگیر لەسەر گەرووى هۆرمز و باب مەندەب دەبێتە هۆى بەرزبوونەوەى نەوت هەر

بەرمیلێک لە (500) دۆلار کەمتر نابێت، ئەوەش دەبێتە هۆى داڕمانى بازاڕى دراوە دارایییەکان کە بەهاکەى دەگاتە (618) ملیار دۆلار، سیستەمى بانکى نێودەوڵەتى بە تەواوى دادەڕوخێت.

پڵنگى سەر کاغەز لە تەنگەژە دایە

لە کۆتاییدا ماوستى تۆنگ لەسەر حەق بوو، ئەمەریکا پڵنگى لەسەر ئەرزى واقیع سەر کاغەزە، لەگەڵ ئەوەشدا پووتین هەستیار و ساردتر دەرکەوێت، زۆر بەباشى حیساب بۆ دۆخەکان دەکات، لەگەڵ ئەوەشدا ئامانجى سەرەکى پوتین بریتییە لە کاردانەوەیەکى نا هاوشێوە، بەتایبەتیش کاتێک کەس چاوەڕوانى ئەو کاردانەوە جیاوازەى سەرۆکى رووسیا ناکات.

ئەوە دەمانبات بۆ ئەو گریمانە سەرەکییەى کە توانى شرۆڤەکردنى ئەو یارییەى هەیە کە لە پشت ئەو هەنگاوەى ئەنساروڵا لەسەر خانەى شەترەنج بکات.
کاتێک سیمۆر هێرش، رۆژنامەنووسى بەناوبانگ تێوەگلانى تیمى جۆ بایدن، سەرۆکى ئەمەریکاى لە تەقاندنەوەى هێڵى نۆرد ستریمى پشتڕاستکردەوە، رووسیا هیچ وەڵامێکى نەبوو، کە ئەوە کردەیەکى تیرۆرستییە دژ بە گازپڕۆم، دژ بە ئەڵمانیا و یەکێتى ئەوروپا کۆمەڵەى کۆمپانیاکانى ئەوروپایە. لەگەڵ ئەوەشدا یەمەن بە گەمارۆیەکى سادە جووڵەى کەشتییە نێودەوڵەتییەکانى سەرەوژێر کردەوە.
کەواتە کامیان لێکهەڵوەشاوەترە: تۆڕى هاوکارییەکانى وزەى جیهانى (هێڵەکان ــ ستان) یاخود ئەو مەمالیکانەى هێزەکانیان لە دەریایە لەسەرەوەیە.
رووسیا دەستکەوتەکانى باڵایە (هێڵەکان ــ ستان) بڕوانە هێڵى نۆرد ستریم، هێلى (سیبیریاـ 1) و (هێڵى سیبریا ــ2). لەوەى کە ئەمەریکا هێزێکى باڵادەستە، هەمیشە پشت بە هێزى دەریایى دەبەستێت، وەک میراتگرێکى ئەو درووشمەى کە دەڵێت، بەریتانیا شەپۆلەکان ئاراستە دەکات.

باشە کارەکە لێرە بەدواوە کارەکە بەو جۆرە نابێت، ئەوەى مایەى سەرسوڕمانە گەیشتن بەو دۆخە تەنانەت پێویستى بە بژاردەى ئەتۆمى، یاخود گەمارۆى گەرووى هۆرمز نییە، کە واشنتن و بانگەشەکارانى ترس وەک شێت یارى پێ دەکەن.

لە راستیدا ئێمە بەڵگەیەکمان لا نییە، قبووڵى گەنگەشە نەکات، بەڵام ئەوەى جێگەى بایەخە ئەو گواستنەوە جۆریەى یەمەنە کە لەوانەیە لەسەر بەرزترین ئاست هەماهەنگى لەنێوان سێ ئەندامى بریکس رووسیا و ئێران و چین کرابێت، بەرەى جەنگى نوێ بۆ موحافیزکارە نوێکانە، جگە لە دوو وڵاتی دیکە لە کۆمەڵەى بریکس کە سعوودیە و ئیماراتە بەگوێرەى گوتەى ئەگەر ئەو کارەت کرد، ئەوا پاڵپشتیت دەکەین.

ئەوەش لە پاکى یەمەنییەکان و بەرگرییان وەک واجبێکى موقەدەس کەم ناکاتەوە، کە داگیرکارى رۆژئاوا و پاشان سەرمایەدارى دڕندانە پەنجەى تۆمەتى بۆ رادەکێشن, کە عیسا بلۆمى لە کتێبى "وێرانکردنى یەمەن" باسى دەکات کە پڕۆسەیەکە بریتییە لە داماڵینى یەمەن لە رۆڵى مێژووییان، کە جووڵێنەرى سەرەکى و کلتووریى و رۆحی و سیاسییە، بۆ بەشێکى زۆرى بەشى زەریاى هیندى، بەڵام ناکرێت یەمەن تووڕە نەبێت.

وەک بەشێک لە بەرەى مقاوەمە گرووپى ئەنساروڵا لە یەمەن بەرەیەکى کاراى سەرەکین لەو شانۆ ئاڵۆزەى لەسەر ئاستى ئۆراسیا هەیە، کە دووبارە پێناسەى گەیشتن بە دڵى جیهان دەکاتەوە، بۆ لایەنێکى دەستپێشخەرى پشتێنە و رێگە چینى و رێڕەوى باکوور ــ باشوور کە هندستان و ئێران و رووسیا سەرکردایەتى دەکەن، رێگە نوێى رووسى دەریاى باکوور و کۆنتڕۆڵکردنى گەرووە ستراتیژییەکان لە دەریاى ناوەراست و نیمچە دوورگەى عەرەبى.
ئەو گواستنەوە بە تەواوى لە پەیوەندى بازرگانى جیاواز بوو، کۆنتڕۆڵکردنى داگیرکارى رۆژئاوا و داگیرکارى نوێى بەسەر ئەفریقیا و ئۆراسیا تێکشاند، بۆیە بەڵێ پاڵپشتى کۆمەڵەى بریکس + یەمەن، ئەو کۆنتڕۆلەى ئەمەریکاى بە جووڵەیەک خستە بەردەم تەنگەژەى جیۆسیاسى.

سەرچاوە: ماڵپەڕى کاردیل