Nuce Logo

وەرگێرانی: ئیسماعیل تەها

هێنرى جى باركى، مامۆستاى پەيوەندييە نێودەوڵەتييەكان بابەتێكى لە گۆڤارى (فۆرين ئەفرێس) بڵاوكردۆتەوە، لەو بابەتەى باس لەوە دەكات، كاتێك رەجەب تەيب ئەردۆغان، سەرۆك كۆمارى توركيا لە كۆبوونەوەى هاوپەيمانى ناتۆ لە فيلنيوس گڵۆپى سەوزى بۆ سويد هەڵكرد بەو هەنگاوەى هەموويانى تووشى سەرسوڕمان كرد، واى كرد سەركردەكان ستايشى هەنگاوەكەى بكەن لە بەشكى ترى بابەتەكەى باس لە هەوڵەكانى سەرۆكى توركيا بۆ گۆڕينى ناسنامەى توركيا دەكات. 

كۆبوونەوەی فیلنیوس گۆڕانكارییەكی كاتييە لە بەریەكەوتنی نێوان توركیا و رۆژئاوا بەگشتی و ئەمەریكا و توركیا بەتایبەت، هەوڵەكانی ئەردۆغان بۆ رێگری لە وەرگرتنی سوید لە ناتۆ تۆڵەكردنەوە بوو لە واشنتن بەهۆی سزاكانی سەر كڕینی سیستەمیی مووشەكی بەرگری ئاسمانی رووسی.

رەجەب تەیب ئەردۆغان لە هەڵبژاردنی مانگی ئایاری ئەمساڵ كێشەكانی وڵاتەكەی بەتایبەتیش قەیرانی ئابووری خستە ئەستۆی واشنتن، بۆیەش سەرۆكی توركیا لە كاتی دەنگدان گوتی، ئەوان وانەیەك فێرى ئەمەریكا دەكەن.
پێویستە سیاسەتمەداران بەو هیوایە نەبن، كە لەكۆتایی وەرگرتنی سوید لە ناتۆ گۆڕانێكی مێژویی بێت، ئەو ناكۆكیانە دەبڕی نوێترین رووداوەكان لە مێژووی درێژ مەودا ئاماژەی تێكەڵ و خراپتێگەیشتن و نەبوونی متمانە تایبەتمەندی پەیوەندییەكانی ئەمەریكا و توركیا بە درێژایی چەندین دەیەیە.

هیچ بەرپرسێكی واشنتن داوای گەڕانەوەی توركیا بۆ پرۆگرامیی فڕۆكە (ئێف 35)ی ئەمەریكی ناكات

جۆرج هاریس، بەرپرسێكی باڵای پێشووە لە وەزارەتی دەرەوەى ئەمەريكا كتێبێكی بەناوی (هاوپەیمانیەكی شڵەژاو: كێشەكانی توركیا و ئەمەریكا لە روانگەی مێژووییەوە) كە لە (1972) بڵاویكردەوە ئەو گۆڕانە سەرەكییانە تا ئێستاش هەیە.

پێویستە لەسەر ئەمەریكا رێگەیەكی تەواو نوێ بەرانبەر توركيا بگرێتەبەر، راستە واشنتن هەوڵی داوە بۆ خۆپاراستن لە ناكۆكییە گشتییەكان، پێشی وایە ئەوانە ناكۆكی بێئەرزشن، بەڵام ژینگەی ئەمنی سەبارەت بە توركیا گۆڕاوە، بە هەبوونی ئەردۆغان ئەمەریكا رووبەرووی سەركردەیەكی پۆپۆلیستی دەسەڵاتخوازی ناسایی سووربوو لەسەر دووبارە داڕشتنەوەی بەرژەوەندی توركیا و بەرژەوەندییە تایبەتییەكان كە رەنگدانەوەی دیدی تایبەتی خۆیەتی.
بەهۆی بایەخی جیۆسیاسی و سەربازیی و پێگەی ئابووری توركیا هاوپەیمانێكە بە پارە ناخەمڵێندرێت، واشنتن جگە لە كاركردن لەگەڵ ئەنقەرە لە نزیكەوە بۆ بەدیهێنانی ئامانجە ستراتیژیە جیهانییەكانی هیچ بژاردەیەكی دیكەی نییە، لەگەڵ ئەوەشدا دەرفەتێكی كەم وێنەیە بۆ گۆڕینی ئەو پەیوەندییە بەشێوەیەكی گەورە، ئەو دەرفەتە بۆ یەكەمجار بوو هاوبەشییەكەی كەوتە ژێر فشاری نوێ لەدوای كڕینی سیستەمی بەرگری ئاسمانی رووسی، بەپرسانی ئەمەریكا ئەو شێوازە قووڵەیان لە میانەی سزادانی حكومەتی توركیا بەشێوەیەكی بێ پێشینە لەسەر ئەو كارەی كە بۆی هەیە زیان بە ناتۆ بگەینێت تێشكاند.

ئەردۆغان هەموو سێكتەرەكانی كۆنتڕۆڵ كردووە

ئێستا كاتی ئەوەیە واشنتن ئەو جیاكردنەوە بكات بە رێسایەك، ئەو رێگەیە بۆ پەیوەندی ئاسایيە، بۆيە دەكرێت پشت بە هاوپەیمانێك ببەستێت كە ناتوانێت دەستبەرداری بێت.واشتن ئێستا خۆی لە دۆخێك دەبینێتەوە بە شێوەیەكی تایبەت بۆ درووستكردنی داهاتووی پەیوەندییەكان بۆ ماوەیەكی درێژ لە بەرژەوەندی خۆی، چونكە سەركێشيە ئەردۆغان و خراپ بەڕێوەبردنى ئابووری لە كۆتایی دەیخەنە گۆشەیەك.
ئەردۆغان سەركردەیەكی ئاسایی نییە، لە ماوەی (20) ساڵی رابردوو دەسەڵات لە توركیا گۆڕی، سیستەمی سیاسی گۆڕی بۆ ئەوەی ببێتە تاكە بڕیاردەر، سەروەری یاسای داماڵی، دەستی بەسەر دەسەڵاتی دادوەری و دامەزراوەی ئەمنی و بانكی ناوەندی و رۆژنامەگەری داگرت، بەڵام لەگەڵ ئەوەش بردەودا بە ستراتیژیەتی سەركەوتووی توركیا بەبێ تێگەیشتن لە پاشخانی مێژوویی فراواتر نادرێت.

بەربەستەكانی بەردەم ئەمەریكا لەگەڵ ئەنقەرە، یەكەم سرووشتی گۆڕاوی ژینگەی ئەمنی توركیایە، لەكۆتایی جەنگی ساردەوە لەگەڵ دەركەوتنی هێزی نوێ و زیادبوونی نەبوونی سەقامگیری لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەگەڵ پاشەكشەی هێز لەسەر ئاستی جیهانی و دەركەوتنی تەنگەژەی ئاڵۆز وەك زیادبوونی كۆچ و پەنابەری ناسايى و زۆربوونی بازرگانی مادەهۆشبەرە جیهانییەكان گۆڕانكارى لە تەكنەلۆژیای بەكارهاتوو لە جەنگ هاتەكايەوە.

جگە لەوەش لەكۆتایی جەنگی سارد بووە هۆی سووكبوونی كۆتوبەندی هەڵسوكەوت كە مامەڵەی كۆمەڵێك وڵاتی كۆتوبەندكردبوو، جڵەوشڵكردنی جۆرج بۆشی كوڕ، سەرۆكی ئەمەریكا بۆ زنجیرەیەك روواو كە زۆر بەتوندی سەقامگیری وڵاتانی دراوسێی توركیای تێكدا، دواتریش بەهاری عەرەبی بەدواوە هات، پاشان جەنگی ناوەخۆ لە سووریا دواتريش دەركەوتنی رێكخراوی تیرۆرستی داعش، هاوپەیمانی ئەمەریكا لەگەڵ یەكینەكانی پاراستنی گەلی كوردی بەدواوە داهات، كە هاوكارە لەگەڵ پارتی كرێكاران، ئەوەش بۆشایی نێوان ئەمەریكا و توركیا زیاتر كرد.

لەگەڵ بڵاوبوونەوەی نەبوونی سەقامگیری دیدگایەك درووست بوو، كە ئەمەریكا ئامادەیە بەرەو ئاسیا بچێت، رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەجێدەهێڵێت، لەو بۆشایەدا ئەردۆغان چەند هەوڵێكى بوێرانەی بۆ گۆڕینی سرووشتی رۆڵی توركیا لە سیستەمی نێودەوڵەتی دا.
لە (2003 تاوەكوو 2009) لە ماوەی ساڵانی سەرەتای وەك سەرۆك وەزیرانی ئەردۆغان وا دەردەكەوت كە وەك ئۆزاڵ قسەی دەكرد، لەدەرەوەش ئەردۆغان هەوڵی بەهێزكردنی هەژموونی ئەنقەرە و دەرگاكانی لە میانەی ئازادكردنی ئابووری و سیاسەتی كردەوە، هەروەك پڕۆسەی وەرگرتنی توركیا لە یەكێتی ئەوروپا راگرت.

ئەو دەستپێشخەرییە دیپلۆماسیانە لەلایەن گەلی توركیا و دراوسێ و هاوپەیمانە كلاسیكیەكانی پێشوازی گەرمی لێكرا، لە (2004) راوێژكاری سیاسەتی دەرەوەی ئەردۆغان لە هەوڵێكدا بۆ بونیادنانی هێزی نەرم، پرەنسیپی سفركردنەوەی كێشەكانی لەگەڵ دراوسێكانى راگەیاند.

ساڵانێك ئەردۆغان لاسایی تۆركۆت ئۆزاڵی دەكردەوە

لەگەڵ ئەوەشدا ئەو كارە زیاتر پەیوەست بوو بە بەهێزكردنی پێگەی ئەردۆغان لەناوخۆ، ئەردۆغان دوژمنایەتی دامەزراوەی سوپای توركیای بینی بوو، كاتێك پارتی رەفاهی ناچار بە بەدەستبەرداری دەسەڵات كرد لە رێگە یاداشتێكی گشتی لە (1997) كە ئەو كاتە خۆی لەو پارتە ئەندام بوو.
لەسەرەتاوە ئەردۆغان هەوڵی هەڵوشاندنیەوەی رێسای زۆرلێكردنی دا كە خۆی زۆری عەزاب بەدەستيەوە كێشابوو، هەوڵەكانی بۆ بەدەستهێنانی پاڵپشتی دەرەكی بوو وەك ئامرازێك بۆ بەهێزكردنی هەڵوێستی دژ بە سووپا، كە پشتی بە هەژموونێكی گەورە لە پشت پەردەوە بۆ حكومی توركیا بەستبوو، بەڵام هاوپەیمانی سەربای بیرۆكراتی زیادەڕۆیی لە رۆڵی لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی (2007) كرد، ئەردۆغان داوای هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانی كرد، هەڵبژاردنی دوایی بە واتای كۆتاییهاتنی هەژموونی سوپا بوو، لەدوای ئەوە ئەردۆغان بە شێوەیەكی بەرنامەبۆداڕێژراو كۆنتڕۆڵی هەموو دامەزراوە گەورەكانی توركیای كرد.
لەگەڵ ئەوەشدا دووبارە دامەزراوەكانی وڵاتی پێكهێنايەوە، ئەردۆغان هەوڵێ دا ناسنامەی توركیا دووبارە داڕێژێتەوە، دیدی كەمال ئەتاتورك، دامەزرێنەری كۆماری توركیاهەڵگێرایەوە، كەمال ئەتاتورك هەوڵی بونیادنانی دەوڵەتێكی عەلمانی نەتەوەیی  دەستەبژێری دا، تا ئاستێك پشتبەخۆی ببەستێت، هاوپەیمان لەگەڵ جیهانی پیشەسازی. بەڵام ئەردۆغان چەمكی نوێی بۆ ناسنامەی توركیای نەتەوەیی بە ئیسلام بەستەوە، ئەم دووە لێك نەدەبوونەوە، وەك بەشێك لە كلتووری بەردەوام كە لە دوای ئیپراتۆڕی عوسمانی تا دامەزراندنی ئیسلام درێژ دەبۆوە.

لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی دەستی بە دەربڕینی ئەو خواستەكرد، كە لە (2013)وە دەڵێت، جیهان لە پێنج گەورەترە، ئەوەش وەك ئاماژەیە بۆ پێنج ئەندامە هەمیشەیەكەی ئەنجوومەنی ئاسایشی سەر بە نەتەوە یەكگرتووەكان، بەو پێیەی ئەردۆغان پێی وایە توركیا شایستەی كورسی هەمییشەییە لە ئەنجوومەنی ئاسایش.

لە سەرەتاكانی (2010) ئەردۆغان دەستەبەرداری سیاسەتی سفركردنەوەی كێشەكان بوو لەگەڵ دراوسێكی، لەبری ئاراستەی بەریەككەوتنی لەگەڵ وڵاتانی میسر و ئیسرائیل و ئیمارات گرتەبەر، لەكۆتایش بیروباوەڕی (نیشتیمانی شینی) پێشنیار كرد، كە دەسەڵاتدارانی توركیا بانگەشەی خاوەندارێیتی بەشێكی زۆری رۆژهەڵاتی دەریای سپی دەكەن، لە (2019) ئەردۆغان رێككەوتنی دەریایی لەگەڵ لیبیا واژۆكرد، ئەوەش بۆ جەختكردنەوە لەسەر پێشینەیی بوو لە رێگەی رووبەرێك لە دەریای سپی و رێگری لە وڵاتانی ديكە بۆ راكێشانی هێڵەكانی نەوت و قۆستنەوەی سەرچاوەكانی ئەم دەریایە.

سفركردنەوەی كێشەكانی توركیا لە بەرژەوەندی هەژموونی ئەردۆغان بوو

هەریەك لە قوبرس و یۆنان و ئەمەریكا و كۆماری وڵاتانی عەرەبی و یەكێتی ئەوروپا ئەو رێككەوتنەی توركیان لەگەڵ لیبیا سەركۆنە كرد.

ئەردۆغان خاوەنی سەركەوتنە بەسەر قەیرانە دیپلۆماسیەكان بەتەواوی، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا دەتوانێت پراگماتی بێت، چونكە پێیوایە هێشتنەوەی وڵاتانی ديكە بەو هاوسەنگییە ستراتیژ، بەشێكە لەو رێگەيەی دەسەڵاتی پێ نيشاندەدرێت. 

كارێكی دەگمەن نییە كاتێك زۆر بە نائاسایی بۆمبی توركی لە نزیك هێزەكانی ئەمەریكا لە باكووری سووریا دەكەوێتەوە، سیاسەتی بەرەو قووڵكردنەوەی ناكۆكی وای لێ دەكات هەست بە سەركەوتن بكتت، بەڵام ئەو سیاسەتەی ئەردۆغان گرتوویەتییە بەر كاریگەری لەسەر ناوەخۆیەتی بە قەبارەی ئەوەی هی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بێت.

ئەمەريكا گريمانەى چەسپا و نالۆژيكى هەيە، ئەنقەرە هاوپەيمانێكى راستەقينەيە، بەرپرسانى ئەمەريكا وا رەهانەهاتوون توركيا وەك نەيار سەير بكەن، بە رووانين بۆ ئاڵۆزييەكانى تر لەو ناوچەيە ئەمەريكيەكان نايانەوێت بيريان بۆ ئەو نەيارييە بچێت، تەنانەت كاتێك پێويستيش لەسەريان نابێت بەو جۆرە بيربكەنەوە، لە (1993) ديپلۆماتكارێكى ئەمەريكى كە ساڵانێكى زۆر خزمەتى كردبوو دانى بەوەدانا كە خواسى ئەمەريكا بەلاى توركيا بە درێژايى ساڵانى رابردوو بووە بە خواستێكى بنەڕەتى، پێويستە لەسەر توركەكان ئەو سوودانە بقۆزنەوە.

ئاراستەى ئەمەريكا لەسەردەمى ئەردۆغان دوو شێوەى دژ بە يەك بوو، يەكەميان توركيا هاوپەيمانێكى زۆر گرنگە، لەلايەكى ديكەشەوە ئەردۆغان بە كارتێكى ئاڵۆز دادەنێت، شايەنى ئەوە نييە بە جددى وەربگيرێت. 

ئەمەریكا ناچارە هاوپەیمانی ئەنقەرە بكات
 

وەك ژمارەيەك هاوپەيمانى ترى ئەمەريكا، توركيا لە ريزى كڕيارانى فڕۆكەى (ئێف 35)ى جۆرى پێنجەمى ئەمەريكا بوو، ئەمەريكا هيواخواز بوو (100) فڕۆكە بە توركيا بفرۆشێت، بڕياربوو بەشى پيشەسازى فڕۆكەوانى توركيا كۆمەڵێك پارچەى ئەو فڕۆكانە درووست بكات، لەوانەش بۆدى فڕۆكەكە، كە داهاتى هەناردەى بگاتە مليارەها دۆلار، هەروەها ئەمەريكا رێگەى بە توركياش دەدات وەك ناوەندى چاكردنەوەى فڕۆكەى كڕيارەكانى ترى (ئێف 35)، بەڵام كاتێك ئەردۆغان لە (2017) گرێبەستێكى دوو مليار و (500) مليۆن دۆلارى لەگەڵ ڤلاديمێر پووتين سەرۆكى رووسيا بۆ كڕينى سيستەمى مووشەكى بەرگرى جۆ رووسى (ئێس 400) واژۆكرد، پاساوى ئەردۆغان ئەوە بووە ئەمەريكا لە كڕينى سيستەمى موشەكى بەرگرى پاتريۆن بێبەشى كردووە، بەڵام ئەمەريكا وەك كاردانەوەيەك بەرانبەر كڕينى سيتەمى بەرگرى رووسى لە فڕۆكيەى (ئێف  35) بێبەشى كرد، لەبەرانبەردا دەرفەتى دا بە هەريەك لە يۆنان و ئيسرائيل و رۆمانيا.

لەبەرانبەر لەدەستدانى چەكى بەهێزى ئاسمانى توركيا داواى كڕينى فڕۆكەى (ئێف 16) و نوێكردنەوەى فڕۆكەكانى لە ئەمەريكا كرد، ئيدارەى بايدن پاڵپشتى ئەو هەنگاوە دەكات، بەڵام لە ئاماژەيەك بۆ پاشەكشەى هەژموونى توركيا لە واشنتن، ئەو داوايە قبووڵ كرا بە دژايەتى هەريەك لە كۆمارييەكان و ديموكراتەكان لە كۆنگرێس. 

 ئەمەريكا ترسى لە رووبەڕووبوونەوەى توركيا هەيە، چونكە نايەوێت ناكۆكييەكانى قووڵتر بێتەوە، ئەردۆغان بەو جۆرە باس لەوە كە توركيا هەست دەكات ئەمەريكا دژ بە دەستكەوتەكانيەتى لە سياسەتى دەرەوە، دژ بە رەوتشتى گەلى توركيايە، پاڵپشتى هاوڕگەزخوازەكان دەكات، تەنانەت سوورە لەسەر لادانى حكومەتى توركيا، لە (2019) لە راپرسيەكدا لە (80%) بەشداربوونى تورك ئەمەريكا بە مەترسى سەرەكى بۆسەر توركيا دەزانن.
بەڵام واشنتن پارێزگارى لە بەرەوپێشچوونى ئەو بۆشاييە قووڵە و نەمانى متمانە لەنێوان توركيا و وڵاتەكەى كردووە، ئەوەش تێگەيشتنى بەلاى ئەمەرييكەوە قوورسە، بەڵام ئەنقەرە هەميشە بە دوژمنيان سەير دەكات، بەدەر لەو هەنگاوانەى ئەمەريكا گرتيەبەر، ئەو جووڵانەى بەلاى هەڵەتێگەيشتن و شێوانى بەمەبەست هەيە لايەن توركياوە.
لەم سەروبەندەدا متمانەى ئەمەريكا بە توركيا گەيشتە نزمترين ئاست، هيچ بەپرسێكى ئەمەريكى تەنيا بەڵێدان بە لادان و هەڵگردتنى ئەو سيستەمە رووسييە، بيرى بۆ ئەوە ناچێت توركيا بگێڕێتەوە بۆ پرۆگرامى (ئێف 35). لە واقيعدا ئەمەريكا دەستى بە وبەرهێنان لە ژێرخانى دەرياى و ئاسمانى نوێ لە يۆنان لە دوورگەى ئەلكساندرۆپۆلى كردووە، كە لەو نزيكانە دەستى پێ دەكات، ئەوەش بۆ پارێزگارى كردنە لە پشبەستن بە توركيا.

رێگەدانی توركیا بە سوید هەنگاوێكی مێژوویی نەبوو

لە بازنەيەكى فراوانتر، ئەستەمە زێدەڕۆيى لە هەڵسەندانى قەبارەى زيانەكانى ئەردۆغان بە دامەزراوەكانى توركيا بكرێت، ئامارى ناڕاست و بانكى ناوەندى بێتمانە و بڕيارە ناڕوونەكانى سيستەمى دادوەرى.

كاتێك ئەنقەرە سكالا لە دژى سويد يا ئەمەريكا دەكات، كە "تيرۆرستەكان"ى رادەست ناكەنەوە، ئەوە تەنيا كێشەيەكى سياسى نييە، بەڵكوو كێشەيەكى ياساييشە، ناكرێت هاوپەيمانەكان متمانەيان بە داپەروەريى و ليستى تۆمەتەكانى توركيا هەبێت، لەسەر ئەو كەسانەى رادەستيان دەكەن، هەروەك گومانيان لە مامەڵەى دادپەروەرانەى توركياش هەيە.
بۆ گۆڕينى ئەوانە پێويستە لەسەر واشنتن جڵەوى دەستپێشخەريەكان بگرێتە دەست، پێويستە بەرپرسانى ئەمەريكا لە مەترسييەكانى پەيوەندييەكانى نێوان ئەنقەر و واشنتن راشكاوانەبن لە داڕوخانێك كە چاك ناكرێتەوە، هەروەك پێويستە لەسەر ئەمەريكا سەرەڕاى هەبوونى زۆرترين كەمتەرخەى لە هاوپەيمانى ناتۆ لەبەر هۆى بەشدارنەبوونى ئەندامەكانى تەنيا بەرژەوەندى پێويستە لە بەهاكانيش بەشداربن. 

پێويستە ئەمەريكا زۆر بە بەهێزى رێگە لەو گوتارە دوژمنكارانەى ئەمەريكا بگرێت كە لە لايەن ئەردۆغان و حكومەتەكەى و راگەياندەنەكانى هاوپەيمانى سەرچاوەى گرتووە، هەروەها پێويستە بەروونى بكاتەوە رێگە بەو هەڵسوكەوتە دياريكراوانە لە توركيا نەدات، بەتايبەت ئەو رێكارانەى ژيانى ئەمەريكييەكان دەخاتە مەترسيەوە، وەك ئەو بانگەشە زۆريانەى لە سووريا و توركيا دەيكات

سەرچاوە: عەرەبی 21