ئاوێزانبوونی مێژووی منداڵێتی و مایکرۆمێژوو (له گۆڕستانی چراکانی شێرکۆ بێکه‌سدا)
نوچە نێت: تایبەت
نوسینی: (پ.ی.د. کامه‌ران محه‌مه‌د، ڕاز ئه‌سعه‌د)
kamaran.qadir@univsul.edu.iq
razasaad387@gmail.com
الملخص
على عكس المؤرخين التقليديين، يتناول شيركو بيكه‌س التاريخ من منظور أدبي، حيث يجعل من الطفولة المحور الأساسي في ديوانه (مقبرة القناديل). ومن خلال شعره، يتعمق في معاناة الأطفال خلال عمليات الإبادة الجماعية وحملة الأنفال، مؤكدا أن تاريخ الأطفال لا يمكن فصله عن السياق التاريخي العام. يقدم بيكه‌س بذلك بديلا للسرديات التاريخية الرسمية، إذ يلتقط الأبعاد العاطفية والإنسانية للتاريخ التي غالبا ما تغفل في السجلات التقليدية.
يستكشف هذا البحث الموضوعات الرئيسية في (مقبرة الأضواء)، بدءا من تصوير (الولادة في اليأس)، حيث يتم تقديم فعل الولادة، الذي يفترض أن يكون رمزا للأمل، في ظل واقع من الإبادة والتهجير. كما يبرز بيكس (رابطة الأم والطفل)، موضحا كيف أن غريزة الأمومة تصبح قوة دافعة للصمود حتى في أحلك اللحظات. ويتناول أيضا مفهوم (التاريخ المستقبلي)، حيث يستخدم صوت الأم للتعبير عن المصير الغامض للطفل.
إضافة إلى ذلك، يناقش بيكه‌س (الحنين والفقدان)، من خلال تصوير ذكريات الأطفال عن وطنهم بأراضيه الخصبة وينابيعه الجارية، والتي تتناقض بشكل صارخ مع صحراء المنفى التي وجدوا أنفسهم فيها. كما يتناول (تاريخ الموت)، موضحا أن فقدان الأطفال في الإبادة الجماعية لا يمثل مجرد مآسٍ فردية، بل هو جرح يصيب المجتمع بأسره. وأخيرا، يستعرض (ثيمة العودة)، حيث يعكس الشاعر الأمل الكردي الدائم في استعادة الأرض المسلوبة، على الرغم من التهجير القسري. من خلال تحليل التقنيات الشعرية والإشارات التاريخية في (مقبرة القنادیل)، يوضح هذا البحث كيف يمكن للأدب أن يكون سجلا تاريخيا بديلا، إذ يحفظ التجارب الإنسانية للضحايا بعمق عاطفي لا تستطيع السجلات الرسمية التعبير عنه بالشكل ذاته.
مفتاح الکمات:( تاریخ الطفولة، مقبرة القناديل، شيركو بيكس، الابادة الجماعية)
Abstract
historians, Sherko Bekas approaches history through a literary lens, making childhood the central theme of (Cemetery of Lanternd).
Through his poetry, he delves into the suffering of children during the genocide and Anfal campaigns, asserting that children's history is inseparable from the broader historical narrative. His work offers an alternative to official historiography, capturing the emotional and human dimensions of history that conventional records often overlook.
This research explores key themes in (Cemetery of Lights), beginning with the depiction of (birth in despair), where childbirth—typically associated with hope—occurs in the midst of genocide and displacement. Bekas highlights the (mother-child bond), portraying maternal instinct as a force of resilience in the face of destruction. He also examines (future history), using the mother’s voice to envision the child's uncertain destiny.
Another critical theme is (nostalgia and loss), as Bekas contrasts children's memories of their homeland—lush fields and flowing springs—with the barren exile they endure. The (history of death) is equally significant, as the poet emphasizes how the loss of Kurdish children in the genocide represents not just personal tragedies, but a societal wound. Finally, Bekas explores the (theme of return), conveying the Kurdish people’s enduring hope of reclaiming their homeland despite displacement.
By analyzing the poetic techniques and historical references in (Cemetery of Lights), this study demonstrates how literature serves as an alternative historical record, preserving the lived experiences of victims with an emotional depth that official narratives often fail to convey.
Keywords:( Childhood History, Cemetery of the Lanterns, Sherko Beks, Genocide)
پێشەکی
گرنگی توێژینەوەکە، لێکۆڵینەوە لە جینۆساید و ئاکامەکانی گرنگییەکی بنەڕەتی بۆ تێگەیشتن لە ئازارە بەکۆمەڵەکانی گەلان و کاریگەرییەکانی لەسەر نەوە جیاوازەکان هەیە.
ئەم توێژینەوەیە تیشک دەخاتە سەر وێناکردنی منداڵانی کورد لەنێو پرۆسەی جینۆسایدی کورددا، بەتایبەت وەک لە (گۆڕستانی چراکان)ی شێرکۆ بێکەسدا هاتووە. سەرەڕای ئەوەی کە کردارەکانی ئەنفال و قڕکردنی بەکۆمەڵی کورد گرنگییەکی بەرچاوی پێدراوە و لە ڕوانگەی سیاسی و مێژوویی و کۆمەڵایەتییەوە لێیکۆڵراوەتەوە. بەڵام مەرگەساتەکانی منداڵان لەو پرۆسانەدا گرنگییەکی ئەوتۆی پێنەدراوە. بۆیە ئەم توێژینەوەیە لەمیانەی وێناکردنی ناڵاندنەکانی منداڵان و خۆڕاگرییان لە هۆنراوەکانی شێرکۆ بێکەسدا هەوڵی پڕکردنەوەی ئەو کەلێنە دەدات، جەختیش لەوە دەکاتەوە، کە ناتوانرێت مێژووی منداڵان لە مێژووی گشتی گەلان جیا بکرێتەوە.
ناوەرۆکی توێژینەوەکە، توێژینەوەکە باس لەو تەوەرە سەرەکیانە دەکات، کە لەلایەن بێکەسەوە لە (گۆڕستانی چراکان)دا خراونەتەڕوو، وەک (لەدایکبوون له‌نێو نائومێدیدا) و (دایک و منداڵ: وابه‌سته‌یی مانه‌وه) و (مێژووی داهاتوو) و (منداڵ و بیرەوەری نیشتمان: نۆستالیژیا و لەدەستدان) و (گەڕانەوەی منداڵه‌کان) واتە باس لە کرداری منداڵبوون لە کاتی جینۆسایددا و پەیوەندییە قووڵە سۆزدارییەکانی نێوان دایک و منداڵ و ڕۆڵی منداڵان وەک هەڵگری یادەوەریی و مێژووی داهاتوو. توێژینەوەکە بە شیکردنەوەی ئەم تەوەرانە تیشک دەخاتە سەر ئەوەی کە چۆن هۆنراوە دەتوانێت تۆمارێکی مێژوویی جێگرەوە بێت- تۆمارێک کە ڕاستییە سۆزداریی و ئەزموونییەکان بپارێزێت، ئەمەش زۆرجار لە مێژوونووسیی فەرمیدا نین.
میتۆدی توێژینەوە، ئەو میتۆدەی لەم توێژینەوەیەدا بەکارهاتووە، میتۆدی شیکارییە، کە تێیدا پشکنین بۆ زمانی شیعریی بێکەس و وێنەی ڕەوانبێژیی و تەکنیکی گێڕانەوەی بۆ تێگەیشتن لە چۆنێتی بونیادنانی ئەزموونی مێژوویی منداڵانی کورد کراوە. واتە توێژینەوەکە لە ڕێگەی خوێندنەوەی قووڵ و شیکاری ئەدەبیەوە هەوڵدەدات ئەو ڕێگایانە ئاشکرا بکات، کە چۆن شیعر دەبێتە ئامرازێک بۆ پاراستنی حەقیقەتی مێژوویی و پاراستنی یادەوەری و بەرەنگاربوونەوەی سڕینەوەی.
سەرچاوەی توێژینەوەکە، ئەم توێژینەوەیە پشت بە کۆمەڵە سەرچاوەیەکی بنەڕەتی دەبەستێت، کە لە هەموویان گرنگتر خودی(گۆڕستانی چراکان)ە، واتە بەرهەمێکی سەرەکیی شێرکۆ بێکەس کە مێژووی کەسیی و کۆمەڵ تێکەڵ دەکات، ڕۆشنایی دەخاتە سەر چیرۆکە نەگێڕدراوەکانی منداڵانی کورد. بە پشت بەستن بەم بەرهەمە، توێژینەوەکە لە تێگەیشتنێکی قووڵتر دەربارەی چۆنێتی بەکارهێنانی ئەدەب وەک ئامرازێک بۆ بە بەڵگەنامەکردنی مێژوویی و پاراستنی یادەوەری کەلتووریی پشکداریی دەکات. هاوکات جەخت لەسەر پێویستی هێنانە ناوەوەی ئەزموونی منداڵان بۆ نێو گێڕانەوە مێژووییەکان دەکاتەوە، واتە ئەو بیرۆکەیە بەهێزتر دەکات، کە دەبێت مێژوو وەک ئەوەی لە ڕاستیدا ڕوویداوە، پێشکەش بکرێت.
مێژووی منداڵێتی لە گۆڕستانی چراکاندا، مێژووی منداڵێتی لقێکە لە مێژووی مرۆڤایەتی، لە ساڵانی شەستەکانیشەوە بابەتێکی گرنگی (مێژووی کۆمەڵایەتی) بووە. کە تیشک دەخاتە سەر لێکۆڵینەوە لە ژیان و ئەزموونی منداڵێتی بەدرێژایی سه‌رده‌مەکان. ئەم لقە خەمی تێگەیشتنە لە چۆنێتی پەروەردەکردن و گه‌شه‌کردن و فێرکردنیان لە ڕابردوودا، هەروەها چۆن تێگه و پراکتیککردنه‌کانی منداڵێتی بە تێپەڕبوونی کات گۆڕانکارییان بەسەردا هاتووە.
مێژووی منداڵێتی هەوڵ دەدات لەو هۆکارانە تێبگات، کە کاریگەرییان لەسەر گەشەکردن و گۆڕانی ژیانی منداڵان هەیە، وەک بارودۆخی کۆمەڵایەتی، ئابووری، که‌لتووریی و سیاسی. ئەم لقە بۆ تێگەیشتن لە پەرەپێدانی چەمکەکانی پەیوەست بە مافی منداڵان و پەروەردەی دروست و خۆراک و تەندروستی گرنگە.
هه‌روه‌ها مێژووی منداڵێتی لقێکی تایبەتمەندە لە مێژوو، کە تیشک دەخاتە سەر لێکۆڵینەوە لە ژیان و ئەزموونی منداڵان بە درێژایی قۆناغە زه‌مه‌نییه جیاوازەکان. لێکۆڵینەوە لەوە دەکات کە منداڵان لە ڕابردوودا چۆن پەروەردە کراون و تێکه‌ڵ به کرداری کۆمەڵایەتیبوون کراون، هەروەها چەمکەکانی منداڵیی و پەروەردەکردنی منداڵ بە تێپەڕبوونی کات چۆن پەرەیان سەندووە[1].
لێره‌وه یەکێکی دیکە لەو بابەتە گرنگانەی کە پانتاییەکی فراوانی لە شاکاری گۆڕستانی چراکاندا داگیرکردووە، بریتییە لە گێڕانەوەی مێژووی پەراوێزخراوێکی دیکەی ڕۆژگاری ئەنفال، ئەویش (مێژوویی منداڵ) یان مێژوویی (منداڵێتییە)[2]، مێژووی ئەو منداڵانەی که مێژوونووسان نەیانپەرژاوە ئاوڕێکیان لێبده‌نه‌وه و له تۆماره میژووییه‌کاندا شوێنێکیان بۆ دابنێن، بەو واتایەی ناکرێت کایە جیاوازەکانی بواری مێژوونووسیی تەنها لە ڕێگەی میتۆدی ڕانکەییەوە بخرێنە بەر باس و لێکۆڵینەوەوه، هەرچەندە مێژووی ئەم میتۆدە کۆنە و بۆ سەدەی نۆزدەیەم دەگەڕێتەوە و جەخت لەسەر (تاک، ڕووداو، سیاسەت) دەکاتەوە[3]. بەڵام مەرج نییە تا کۆتایی هەر پێوەی پابەندبین، چونکە کایەی مێژوونووسیی زۆر لەوە فراوانترە، کە به ته‌نها له‌و سێ بواره‌دا کورتی بکه‌ینه‌وه، هەربۆیە مێژوونووس لە کۆتاییدا ناچارە لەو ڕاستییە تێبگات، کە (واقیعی مێژوویی) وەک ئەو وێنە لێکترازاوەی بەردەستی منداڵێک وایە، کە دەبێت پارچەکانی پێکەوە بلکێنێتەوە، تا تابلۆکە بە تەواوی دەربکەوێت، بەڵام ئایا مێژوو دەتوانێت بە تەنها و بە فەرامۆشکردنی کایەکانی دیکەی نێو زانستە مرۆڤاییەتیەکان ئەو کارە ئەنجام بدات؟ لەکاتێکدا هەر یەکە لە لقە جیاوازەکانی زانستە مرۆڤاییەتیەکانی وەک (جوگرافیا، ئابوری، کۆمەڵناسی، ئەنترۆپۆلۆجیا، دەرونناسی، سیاسەت). گوزارشت لە پارچەیەکی تابلۆکە دەکەن! و هەریەکێکیان بەشێکی دیمەنە گشتییەکە پێکدەهێنن[4].
ئەگەر لەم ڕوانگەیەوە تیشکێک بخەینە سەر تێکستی گۆڕستانی چراکان، دەکرێت بڵێین شێرکۆ بێکەس لەم دەقەدا بەشی زۆری پارچەکانی ئەم وێنە لێکترازاوەی گواستۆتەوە و بە شێوازێکی ئەدەبی ناوازە گوزارشتی لە بوارە جیاوازەکانی مێژوونووسیی کردووە، تێیدا مێژووی ژیانی ڕۆژانە بەسەر دەقەکەدا باڵادەستە و بۆ هەر بوارێک چەندین دیمەن و وێنەی مێژوویی دەخاتەڕوو، هەر وەک خۆی دەڵێت: " ئەنفال لە ئەدەبدا ئەشێ لە دەیان ڕێی ئەدەبی و شیعری جیاوازەوە بچیتەوە سەری، ڕەنگە لە ڕێی کوڕێکی دڵدارەوە، ڕەنگە لە ڕێی بێوەژنێکەوە، ڕەنگە لە ڕێی داستان و گوندێکی سوتێنراوەوە"[5].
بۆیه شێرکۆ بێکەس لێرەوە جیاواز لە مێژوونووسان، لە ڕێگەی قەڵەمەکەیەوە ئاوڕ لە مێژوویەکی جیاواز دەداتەوە و مێژووی منداڵ یان منداڵێتی دەکاتە هەوێنی گێڕانەوەکانی نێو گۆڕستانی چراکان، هەرچەندە لە چەندین ڕێگە و بوار و وێنە و دیمەنی مێژووییەوە هەوڵی نووسینەوەی پڕۆسەی جینۆساید و کارەساتی ئەنفال دەدات، بەڵام ئەمجارەیان جیاوازتر لە بوارەکانی دیکە دەیەوێت پەی بە وردەکاریی زیاتر بەرێت، قەڵەمەکەی هانا بۆ ئازار و مەینەتیەکانی منداڵانی ناو تراجیدیای لم دەبات، چونکە ئه‌و باش دەزانێت، که ناکرێت مێژووی منداڵ لە ژیان و مێژووی گشتی داببڕێت، ئەو دەیەوێت مێژوو وەک ئەوەی کە ڕوویداوە نیشان بدرێت و منداڵیش وەک هەر مرۆڤێکی دیکە مامەڵەی لەگەڵدا بکڕێت. ئەمە خودی کرۆکی مێژووی.
ئەو مێژووی منداڵییەی شێرکۆ بە شیعر دەینووسێتەوە لێوانلێوە لە خەم و ئازار و سووتان و دابڕانی کۆرپە لە دایک، هەڵقرچانی ناخی دایکە بۆ کۆرپە ساواکەی، شاعیر بە ئاگاییەوە بووبێت یاخود بێئاگایی، کاتێک بە شیعر گوزارشت لە مێژووی منداڵ دەکات، لە هەمانکاتدا مێژووی ژن و و مێژووی ژیانی ڕۆژانە تۆمار دەکات، بە بەرجەستەکردنی مایکرۆ مێژوو، چەندین دیمەنی مێژووی ئازاربەخشی منداڵان دەخاتەڕوو، هەرچەندە شیعر داڕشتن و گوزارشتێکی تایبەت و جیاوازە، وەلێ جۆرێکیشە لە وێنەکێشان[6]، ئەمە لەکاتێکدایە بواری مێژوونووسیی فەڕمی گوزارشت لە وێنەی ئەو ئازارانە ناکات، لەم ڕووەوە (ستاندال) لە بارەی مێژوونووسییەوە دەڵێت: ''مەرجی بە مێژوونووس بوون ئەوەیە مرۆڤ توانای ئافراندنی نەبێت، بەو واتایەی ڕووداوەکان تەنیا بەیەک ئاڕاستە و ئاسۆی دیاریکراودا بگێڕێتەوە و خاڵیی بێت لە سۆز و ئەندێشە[7]، ئەمەش لە یەک کاتدا ڕەتکردنەوەی وێنە لێکترازاوە مێژووییەکانە و داناننانیشە بەو ڕاستییەدا کە ئەدیبێک زۆر جیاوازتر لە مێژوونووسێک دیمەنە مێژووییەکان تۆمار دەکات، بە جۆرێک گوزارشتیان لێدەکات، کە ناتوانێت تاکە دڵۆپێکیش ئەسرین فەرامۆش بکات. دیارترین ئەو دیـمەنانەی بۆتە هەوێنی واڵای گۆڕستانی چراکان بەم جۆرەن:
باسی یەکەم: لەدایکبوون له‌نێو نائومێدیدا
یەکێکە لەو دیمەنە مێژووییانەی هه‌ڵوێسته‌ی به شاعیر کردووە و سەرنجی به‌وردیی ڕاکێشاوه و وای لێکردووە وێنەیەکی شیعریی جیاواز پێشکەش بکات، که ڕه‌نگه هیچ مێژوونووسێک بەو وردییە باسی له دیمەنێکی له‌و شێوه‌یه نه‌کردبێت، بریتییه له چۆنێتی لەدایکبوونی منداڵ، ئەو نەک هەر بە وردی دیمەنەکە بۆ ناو دەقەکە دەگوێزێتەوە، بەڵکو کار لەسەر وردترین ناورۆک و ته‌نانه‌ت ڕووکه‌شی نێو دیمه‌نه‌که‌ش دەکات، چونکە لە بنەڕەتدا ناوەڕۆک و ڕووکەش تەواوکەری یەکترن، کاتێک ئاماژە بە وێنەیەک دەکات ناوەڕۆکی دیمەنەکەش بە شێوەیەکی جیاواز و وەک خۆی نیشان دەدات، بە لای (بڕۆدێل)یشەوە مێژوو تەنیا گێڕانەوەی ڕابردوو لە خۆناگرێت، بەڵکو دەبێت ڕووکەش تێبپەڕێنێت و لە ئاستە قووڵەکانی واقیعی ئاڵۆز و تێکچڕژاوی ژیانی مرۆڤایەتی بکۆڵێتەوە[8].
لە (گۆڕستانی چراکان)دا، شێرکۆ بە وێناکردنی لەدایکبوونی منداڵ لە بارودۆخێکی ترسناکدا دەست پێدەکات. کردەی لەدایکبوون کە بە شێوەیەکی هه‌میشه‌یی بە هیوا و سەرەتای ژیانێکی نوێوه پەیوەستە، لە بەرامبەر پاشخانی جینۆساید و نائومێدیدا جێگیر دەکرێت. دیاره زه‌مینه‌ی مێژوویی ئاوارەیی و چه‌وساندنه‌وه‌ی کورد خۆڕاگریی و په‌یوه‌ستبوونییان به ژیانه‌وه تەنانەت لە سەختترین هەلومەرجه‌کانیشدا دووپات ده‌کاته‌وه. گێڕانەوەی شایەتحاڵەکان لەناو شیعرەکەدا ئەو واقیعە دڕندانه‌یه ئاشکرا دەکەن، کە ڕووبەڕووی دایکان دەبنەوە، کاتیک لە بیابانەکاندا منداڵیان دەبێت، ئه‌مه‌ش بەبێ یارمەتی پزیشکیی و پەناگەیه‌کی گونجاو.
ئه‌و وردتر باس لە پڕۆسەی منداڵبوونی ژنێک لەناو زیندانێکدا دەکات، کە جگە لە ئاهونزولە بچووکترین پێداویستی تێدانییە، منداڵبوون یەکێکە لە قورسترین قۆناغەکانی ژیانی هەر ژنێک، چجای ئەوەی لەو بیابانه‌دا بێت، تەنها بە ئاماژە بۆمان ناگێڕێتەوە، بەڵکو کۆی پڕۆسەی منداڵبوونەکە و وردەکارییەکانی تۆمار دەکات، ژان و هاواری دایک و ئازار و ترسی زیندانەکە و خوێن و نزا و پاڕانەوەی ژنەکانی دیکە بۆ منداڵەکە و بۆ دایکی، ئه‌و بە جۆرێک دەچێتە قوڵایی گێڕانەوەکه‌وه، مەگەر هەر شێرکۆ پەی پێبەرێت، کەی له‌به‌رهه‌می مێژوونووسێکدا یان تۆماریکی مێژوویی نه‌ریتییدا توانراوه واقیعێکی وا تاڵ و دیمەنێکی وا ناخهەژێن بە وردەکارییەکانییەوە بەو ڕاشکاوییه‌وه لەنێو لاپەڕەکانی مێژوودا بنەخشێنرێت، ئەگەر دەستی شیعر نەبێت، چ میتۆدێکی مێژوویی (نه‌ریتی) بەو کارەساتە ڕادەگات.
وەختێ ئازار گرژ ئەبۆوە
بەپڕاوپڕی بەنگەڵەو بە پڕاوپڕی زەمان و ئەم دنیایە
ئەیقریشکان. تەوژمی ژان جۆگەی خوێن، لەناو
گەڵدا، لەگەڵ تیشکی گڵۆپێکی زەردا و لەگەڵ
نزاو لەگەڵ وێردا تێکەڵ بەیەکتری ئەبوون لەبەر چاوی
پیسی قەمەو بەر تەماشای چەند نیزەدا[9].
لێرەدا بە ڕوونی هەست بەوە دەکەین، کە شێرکۆ قورسایی ئەرکی ئەم دەقەی خستۆتە ئەستۆی ئەم وێنە مێژووییەوە، چونکە دواجار وێنەی شیعریی پردی نێوان شاعیر و خوێنەرە[10]، هەر لەم وێنە شیعرییە تراژیدیایەکی قوڵ و ناخهەژێنتر نمایشدەکات، وێڕای سەختی لە دایکبوونی منداڵەکە، بەڵام تەمەنی بە ئەندازەی تەمەنی پەپولەیەکە، لە گێڕانەوەکەی بەردەوام دەبێت و دەڵێت:
لە پاییزا نیوە شەوێ
بەدەر لە ویژدانی دنیا
لە بەنگەڵەی فەنابووندا، کچێکی بوو
بە قەد پەپوولەیەک نەژیا![11]
لەم وێنە شیعرییەدا جگە لە بەرجەستەی ئەرکە واتاییەکەی تێکستەکە، شاعیر لایەنی دەروونی خۆشی ناشارێتەوە و ناڕاستەوخۆ نمایشی دەکات. یۆنیانیەکان هەمیشە لەو بڕوایەدا بوون شیعر وێنەیەکی وتەبێژە و وێنەش شیعرێکی بێدەنگە[12]، وێڕای وێنە شیعرییەکە، لە هەمانکاتدا ڕەگەزی (کات) زۆر بەوردی دیاریدەکات، (پایز) و (نیوەشەو) دەستنیشان کردنی ساتی ڕوودانی ڕووداوەکەیە، ئەمە لە مێژوونووسیدا وردکردنەوەی کاتە، هەر خۆشی دیاریکردنی کات لە ناو دەقی ئەدەبیدا یەکێکە لە دیارترین ئەو خەسڵەتە بەهێزانەی کە هێڵەکانی دەقی ئەدەبی پێکەوە گرێدەدات و جۆرێک لە وابەستەییان پێ دەبەخشێت[13]، بۆ مێژووش کات ڕەگەزێکی گرنگی پێکهێنەری مێژووە و دەقەکە لە ڕووی ڕاستگۆییەوە بەهێزتر دەکات.
لە دیمەنێکی دیکەی لە دایکبووندا، کە تیایدا شاعیر ناتوانیت هەڵچوونی سۆزداری و توڕەیی خۆی بشارێتەوە، وه‌ک (شیللی)ش پێیوایە: ''شیعر وێنەیەکی زیندووی ورشەدارە، وێنەی ژیان بە هەموو سیحر و جوانیییەکانیەوە دەگرێت''[14]، دیسانەوە ڕەگەزێکی دیکەی مێژووییمان بۆ نمایش دەکات، ئه‌و وێڕای وێنەگرتنی دیمەنەکە، لە هەمانکاتدا ڕەگەزی (شوێن) تێیدا باڵایە، کاتێک لەناو دەقەکەدا باسی لە دایکبوونی کۆپەریەک دەکات و ژنێک دەبێتە زمانحاڵی شێرکۆ و وەک حیکایەتخوانێکی کارامە چیرۆکی منداڵبوونی خۆی دەگڕێتەوە، کە لە (توالێتێکدا) بەڕێوەچووە، ئەمەش جارێکی دیکە باڵایی ڕەگەزەکانی میژوو دەنوێنێت، کە بریتییە لە ڕەگەزی شوێن، ڕەسەنایەتی هەر کارێکی ئەدەبی بەندە بە شوێنەوە، هەر کاتێک کارێکی ئەدەبی ڕەگەزی شوێنی فەرامۆشکرد، ئەوا تایبەتمەندی و ڕەسەنایەتی خۆی لە دەستدەدات[15]، ئەو نەک هەر ڕەگەزی شوێن دیاریدەکات، بەڵکو لە هەمان کۆپلەدا ئاماژە بە تەمەنی کۆرپەکە دەدات و گوزارشت لە تەمەن و ژیانئاوایشی دەکات. لێرەدا شێرکۆ دەبێتە دەنگی پەراوێزخراوێکی مێژوو، کە ژنە و چیرۆکی منداڵبوونی خۆی دەگێڕێتەوە، دەبێتە وێنەش بۆ ئەو کۆرپە ساوایەی لە توالێتدا لە دایکدەبێت، بەمەش مێژووی ژیانی ڕۆژانە و دوو فەرامۆشکراوی ناو کارەساتی ئەنفالی نووسیوەتەوە، دەڵێت:
چیتان بۆ بگێڕمەوە؟!
چی؟ حیکایەتی منداڵەکەم کە لە ئاودەستێکدا بووم و
تەمەنی
چارەکە سەعاتێک و لە دواییدا لە ناو قاقای عەسکەرێکدا
مرد؟![16]
وێناکردنی لەدایکبوون لە هەلومەرجێکی ئاوا سەختدا، جەخت لەسەر هێز و ئیرادەی سه‌رسوڕهێنه‌ری ژنی کورد دەکاتەوە. هاوکات هێمای بەردەوامی ژیانە له‌نێو پرۆسه‌ی له‌نابردن و قڕکردندا. کردەی منداڵبوون لە بیابانێکدا، کە پێداویستییه‌کان کەمن و مەترسییه‌کان لە هەموو شوێنێکدا هەن، وەک خواستنێکی بەهێز بۆ بەردەوامبوونی شوناسی کوردیی کاردەکات.
باسی دووەم: دایک و منداڵ: وابه‌سته‌یی مانه‌وه
وابه‌سته‌یی نێوان (دایک و منداڵ) بابەتێکی سەرەکییە لە گۆڕستانی چراکاندا، که جەخت لەسەر غەریزەی (چاودێریی و پاراستنی دایکان)، تەنانەت لە ساته‌کانی له‌ناوبردنیشیاندا ده‌که‌نه‌وه. ئه‌و له‌وێدا به‌ڕوونی ئه‌و مێژووه لەسەر جینۆسایدی کوردەکان ده‌خاته‌ڕوو، کە به‌شیک لە دایکان هەوڵی زۆریان داوە، بۆ ئەوەی منداڵەکانیان لە مه‌ترسییه‌کانی دەوروبەره‌که بپارێزن. ئەم وابه‌سته‌ییه (دایک و منداڵ) بەڵگەیە لەسەر ڕۆحی بەردەوامی مرۆڤ و پاڵنەرێکی غەریزەیی بۆ پاراستنی نەوەی داهاتوو.
وێناکردنەکانی بێکەس ڕەنگدانەوەی ئەو واقیعە سەختانەبوون، کە دایکانی کورد له‌نێو قه‌ڵای پاکتاوکردندا ڕووبەڕوویان بووه‌وه، بۆ نموونە زۆرجار دەبوو دایکان بڕیاری قورس بدەن، له‌پێناو دڵنیابوون لە مانەوەی منداڵەکانیان، وەک گەڕان و هه‌وڵدان بۆ په‌یداکردنی پاروویه‌ک نان لە شوێنە مەترسیدارەکاندا یان دۆزینەوەی شوێنێکی سەلامەت لە نێو ناهه‌موارییه‌کاندا. ئەم وابه‌سته‌ییه پارێزەرە نەک هەر تیشک دەخاتە سەر خۆڕاگریی ژنانی کورد، بەڵکو ئەو کاریگەرییە دەروونییە قووڵەش دەخاتە ڕوو، کە ئەم جۆرە ئەزموونە زەبربەخشانە دەتوانن لەسەر هەردوو (دایک و منداڵ) هەیانبێت.
هەر لە سەرەتای قەسیدەکەوە، شێرکۆ وەک کەسێکی کارامە لە بەکارهێنانی تەکنیک و شێوازەکانی گێڕانەوەدا، چەندین جار و بە چەندین شێوە گێڕەرەوەکانی دەگۆڕێت و ئاڵوگۆڕ بە شوێن و کاتەکانیان دەکات، پابەند نابێت بە شێوازی یەک گێڕەرەوە، نووکی قەڵەمەی ئازاد دەکات، بەپێی ڕووداوەکان سەرپشکیان دەکات کێ بیانگێڕێتەوە، بۆ ئەوەی بتوانێت دیمەنە مێژووییەکانمان وەک خۆی بۆ بگوازێتەوە، پەنا دەباتە بەر کاڵێ و دایکی منداڵەکە و خودی شاعیر خۆی و چەند گێڕەرەوەیەکی دیکە، تا لە یەک کاتدا (گێڕانەوەیی مێژوویی)، (هونەرەکانی شیعر) و (زمانێکی قوڵ)ی تێدا بەرجەستە ببێت، تا لەڕێی زمانە باڵا و وشەسازییە بێوێنەکەی خۆیه‌وه ئازارەکانی گەلێک لەو واقیعە تاڵەدا بە دۆکیۆمێنت بکات و ڕاستیی ڕووداوەکان بێنێتەوە پێش چاوی یار و نەیار. وشە دەربڕینی زمانی هەست و سۆز و ئەندێشەی شاعیرە، ڕووکەشی بیرۆکەکان و واتا و چەمکی شیعرەکە بەرجەستە دەکات و کاریگەریی گەورەش لە خوێنەر دەکات[17]. وه‌ک دەڵێت:
ئۆهـ.. کۆرپەکەم! لەو ڕۆژەدا،
لەو کۆستەدا، دایکم بووبوو
بە باهۆزی زەرد و شێت و لە تاوانا
بە بێشکەوە ''لاس''ی ڕفان.
''بۆ کوێ دایە؟! بۆ کوێی ئەبەی؟''
- بۆ ئەشکەوتێ! بۆ بن بەردێ، بۆ لای خودا!
- بەڵام دایە! ئەوان لە هەموو شوێنێکدان!
کات و جێگە، شەو، ڕووناکیی
دەرو دەشت و دارستان و شاخ و کێڵگە و،
کوێرە ڕێگە! ئەوان لە هەموو شوێنێکدان
لە ناو ئاو دان، لە هەوادان.
ئەوان زەمانیان گرتووە
چاوی ڕۆژگار و دەستی دەقیقە و سەعات و
قاچی چرکەیان بەستوە![18]
دواتر شێرکۆ وێنه‌یه‌کی منداڵه‌که له دڵ و ده‌روونی دایکی کۆرپەکە تۆمار ده‌کات و دەڵێت:
ئۆهـ..کۆرپەکەم! گەر تۆ بەرن!
لە پاکژی و لە ساوایی تۆ تێئەگەن؟
خەنینەوەتیان خۆشئەوێ؟
لە ناو چاوتا کە لە زنەی ئاو ڕوونترە و
لە نمەی شەونمیش پاکتر، لەو چاوەدا
بێگوناهیی ئەخوێننەوە؟!
بە گچکەیی خوا و خۆشەویستی ئەبینن؟![19]
بەم شێوەیە دایکی کۆرپەکە بەردەوام دەبێت و باس له سروشتی جه‌لاده‌کان ده‌کات، که چ جۆره بوونه‌وه‌رێی مێژوون و بە کۆرپەکەی دەڵێت:
ئۆهـ.. کۆرپەکەم!
ئەوان گوڵە گەنم و گەنمەشامی ئەکوژن و
نانیش ئەخۆن؟!
ئەوان جۆگەی ناو باوەشی شاخ ئەکوژن و
بەڵام ئاویش ئەخۆنەوە!
ڕەنگ ئەپۆشن و ئەشیکوژن![20]
جارێکی دیکە شێرکۆ دەبێتەوە بە حیکایەتخوان و دەڵێت:
بۆ کوێ دایە؟! بۆ کوێی ئەبەی؟!
ئەوان ئەتوانن بچنە ناو
کون بە کونی کاتژمێر و هەناسەوە و
''با'' دەسگیر کەن![21]
جارێکی دیکە دایکی کۆرپەکە باس لە چاره‌نووسی کۆرپه‌که‌ی دەکات و دەڵێت:
ئۆهـ.. کۆرپەکەم!
تۆ ئیستاکە لە ناو باوەشی گریان و
لە ناو هەنسکی نەنەدای؟!
یان لەبەردەمی سیسارک و
داڵەکاندا؟![22]
به‌مشێوه‌یه وه‌ک مێژوونووسێکی به سه‌لیقه جارێک خۆی دیمەنەکانمان بۆ دەگێڕێتەوە، جارێکیش دەبێتە دایکی کۆرپەکە و باسی ئازار و حەسرەت و ڕزگارکردنی کۆرپەکەی لە دەستی تاوانچیانی جینۆساید دەکات.
باسی سێیەم: مێژووی داهاتوو
جیهانبینی شاعیر بە ئەندازەیەک فراوانە لە ڕێگەی دایکی منداڵەکەوە باس لە داهاتووی منداڵەکەش دەکات، ئەمەش گوزارشتکردنە لە (مێژووی داهاتوو)، بە لای ئەرستۆشەوە جیاوازی مێژوونووس و شاعیر لەوەدا نییە کە یەکێکیان ڕووداوەکان بە شیعر دەگێڕێتەوە و ئەوی دیکەیان بە پەخشان، جیاوازییەکەیان لەوەدایە کە میژوونووس ئەو ڕووداوانە دەگێڕێتەوە کە بەڕاستی ڕوویانداوە، بەڵام شاعیر ئەو ڕووداوانە دەگێڕێتەوە کە دەشێ ڕووبدەن یان دەبوو ڕوویان بدایە، هەر لەبەرئەمەیە به‌لایه‌وه پلەی شیعر لە فەلسەفە و مێژوو بەرزترە[23].
دواتر دایکه‌که ئاوا باسی داهاتووی منداڵەکەی دەکات و دەڵێت:
ئۆهـ.. کۆرپەکەم! لەبەرچاومە گەورە ئەبووی.
وەک باوکت دەنگخۆش دەرئەچووی.
وەک باوکت عاشق دەرئەچووی.
ئەچویتە سەر ملەی "شاهۆ"
تێت ئەچریکان، علی ئەسغەر ئەهاتەوە و
ئەحەپەسا!
ئەچوویتە سەر "پیرەمەگرون" تێت ئەچریکان،
کچە کافرۆش ئەهات و شەیدات ئەبوو[24]
هاوکات درێژه به باسه‌که‌ی ده‌رباره‌ی داهاتوی منداڵەکەی ده‌دات و دەڵێت:
گەورە ئەبووی
گڵۆپی شار ئەیبردی بۆ ژووری خوێندن
قەڵەم دەستی ئەگرتیت و لەسەر کورسی
خۆر دایئەنایت!
کتێبخانە پێشت ئەکەوت
دنیای پێ لەبەر ئەکردی.
گەورە ئەبووی
سواری تەیارە ئەبوویت و
زمانی ئەستێرەی دوور و
زمانی چین و ماچین و
زمانی مەل و باڵندە و
زمانی سیحریش فێر ئەبووی[25]
واته لێره‌دا شێرکۆ وه‌که که‌سێک وێنه‌ی مێژووی گرتووه، که تێروانینێکی فراونی بۆ کاتی مێژوویی هه‌یه، ئه‌و وه‌ک میژوونووسه نه‌ریتییه‌کان مێژووی ته‌نها له رابردوودا کورت نه‌کردووه‌ته‌وه، به‌ڵکو به‌وپه‌ری هۆشیارییه‌وه هه‌رسێ ڕه‌هه‌نده‌که‌ی کات (ڕابردوو، ئێستا، داهاتوو)ی وه‌رگرتووه و وینه مێژووییه‌کانی پێ ڕوون ده‌کاته‌وه، چونکه ئاشکرایه، ئه‌و سێ ره‌هه‌نده پێکه‌وه میژوو دروست ده‌که‌ن.
باسی چوارەم: منداڵ و بیرەوەری نیشتمان: نۆستالیژیا و لەدەستدان
شیرکۆ بە زیندوویی وه‌سفی ئەو یادەوەرییانە دەکات، کە منداڵان لەبارەی زێدی خۆیانەوە هەڵیانگرتووە، پڕن لە وێنەی کێڵگە سەوزەکان و چیا و جۆگه و کانیاوەکان. ئەم یادەوەرییانە وەک نه‌سازێکی دیار لەگەڵ ئەو بیابانە کاکی به‌کاکییه‌دا ده‌وه‌ستێت، کە خۆیانی تێدا دەبیننەوە. شیعرەکە وێنه‌ی هەستی لەدەستدان و نۆستالژیا دەگرێت، کە باڵ به‌سه‌ر ئەزموونەکانی ئەم قوربانییە گەنجانەدا ده‌کێشیت، چونکە زۆرجار منداڵان (مرۆڤه‌کان) کاتێک ده‌که‌ونه ژیانێکی مه‌رگه‌ساتبارییه‌وه، ئەو ژیانە سروشتیی و جوانه‌ی ڕابردویان بیردێتەوە، کە ڕۆژگارێک دەیانناسی.
یادەوەرییەکانی منداڵان لە زێدی خۆیان، وەک بیرهێنانەوەیەکی کاریگه‌ر له‌به‌رده‌م چاڵه‌کانی کۆمەڵکوژییدا. تەنها بیرەوەریی کەسی نین، بەڵکو گه‌نجینه‌یه‌کی که‌لتوورین، کە ڕەنگدانەوەی شوناس و ڕۆشنبیری کوردن. ئه‌و جیاوازییه گه‌وره‌یه‌ی نێوان بارودۆخی ڕابردوو و ئێستایان، تیشک دەخاتە سەر گەورەیی ئازارەکانیان و قووڵایی لەدەستدانه‌کانیان. دیاره مێژوونووسی نه‌ریتی ناتوانێت یان ڕه‌نگه هه‌ر په‌ی به‌وه نه‌بات، که چۆن مێژووی هه‌ست و خۆشیی و ناخۆشییه‌کانی مرۆڤ بنووسێته‌وه، ڕه‌نگه به‌لای به‌شێکیانه‌وه ئه‌مانه هه‌ر سه‌ر به مه‌مله‌که‌تی مێژوو نه‌بن. بۆیه لێره‌دا شێرکۆ به‌وردی وێنه‌ی ئه‌و سایکۆلۆژیایانه‌مان بۆ ده‌گریت، که له‌و کاته مێژووییه‌دا چۆن بزواون.
دیاره یادەورییەکان دەتوانن مۆرکێکی مرۆیی بە مێژوویی نەتەوەیی ببەخشن، هەر بۆیە شێرکۆ دەیەوێت مێژووی جینۆساید بەشێوەیەک بنەخشێنێت، که بۆ هەتاهەتایی لە یادگەی دەستەجەمعیدا بمێنێتەوە، هه‌تا تۆماری گۆڕستانی چراکان دوای تێپەڕبوونی چەندین سەدەش، کارەساتەکە بە زیندوویی بهێڵێتەوە، ئەو یادەوەرییه نەتەوەییه‌کان بۆ ئەو نەوانە دەنووسێتەوە، کە دوای چەندین ساڵ و سه‌ده دێنە ژیانه‌وه و بە نەهامەتی و کارەساته‌کانی ئەنفال گۆشیان دەکات، چونکە دەزانێت کاریگەرییەکانی بیرەوەری بە درێژایی مێژوو لە یادگەی کۆمەڵدا دەمێنێتەوە، دواجار یاداشت و بیرەوەری دووانەیەکی لێکدانەبڕاوی سەرچاوە گرنگەکانی نووسینەوەی مێژوون[26]. لە ڕووی ئەدەبیشەوە بیرەوەری لە دەقەکانی شێرکۆدا وەک سەرچاوەیەکی ئەدەبی بەهادار بۆ نەوەکانی داهاتوو ده‌مێنێته‌وه، وه‌ک دەڵێت:
من ناهێڵێم
ئەم گریانە هەرگیز ڕەنگی بچێتەوە
من ناهێڵم
ئەم مردنە ژیان بیری بچێتەوە
من ئەم زوڵمە
لەناو شوشەبەندی شیعرا
دائەنێم بۆ:
ئەو زارۆکەی دوای چەند قەڕنێ دێت و ئەزێ و
لە ڕەحمی ئەم وڵاتەوە سەر دەردێنێ و
ئەلف و بێی چرا فێر ئەبێ و
ئەم غەدرە ئەخوێنێتەوە![27]
به‌مشێوه‌یه لێرەدا جارێکی دیکە وێڕای خستنەڕووی مێژووی منداڵ، مامەڵە لەگەڵ کات و ئایندەدا دەکات، بە واتایەکی دیکە دەتوانین بڵێین کار بۆ مێژووی داهاتوو دەکات، ئەگەر بمانەوێت لە مێژوو تێبگەین، دەبێت سەرەتا لە داهاتوو تێبگەین، چونکە لە هەناوی ڕابردوودا داهاتوو هەیە، داهاتووش لە دەرەوەی ڕابردووە و لە هەمانکاتدا لە خودی خۆیدا ڕابردوو لە خۆدەگرێت[28]، دووربینی و جیهانبینی فراوانی شاعیر بە شێوەیەکە تەنها بیر لە ساڵێک و دوو ساڵ ناکاتەوە، بەڵکو بیری ئەو لای چەندین سەدەی داهاتووە، هەر بۆیە زیادەڕەوەی نییە، ئەگەر بڵێن وشەکان دەبنە هەڵگری واتای هزره‌کان[29]،
باسی پێنجەم: مێژووی مردن، کۆتایی پاکێتی
تەوەری مەرگ لە گۆڕستانی چراکاندا پانتاییه‌کی فراوانی گرتۆتەوە، ئەو واقیعە دڕندانەیە نیشان دەدات، کە زۆرێک لە منداڵانی کورد لە کاتی جینۆسایددا ڕووبەڕوویان بووەتەوە. مردنی منداڵێک نەک تەنها وەک مه‌رگه‌ساتیکی کەسیی، بەڵکو وەک زیانێک بۆ ته‌واوی کۆمەڵگه وێنا دەکرێت. زانیارییه مێژووییەکان ئاماژە بەوە دەکەن، کە هەزاران منداڵی کورد له هەڵمەتی ئەنفالدا کوژراون، به‌زۆریش لە هەلومەرجێکی تۆقێنه‌ردا. گۆڕستانی چراکان بیرهێنانەوەیەکی بەهێزه بۆ به دۆکۆمێنتکردنی ئه‌و (دڕندەیی)ه‌ی ئه‌جامدراو و ئه‌و (گیانه پاکانه) ی بێتاوان له ژیان بیبه‌شکران.
مردن لە (گۆڕستانی چراکان)دا بە واقیعێکی ترسناک وێناکراوه و ئه‌و چاڵانه‌ی دۆزه‌خ ده‌خاته‌ڕوو، که منداڵانی کوردیان تێفڕێده‌دا. ئەم وێناکردنە بۆ تێگەیشتن لە کاریگەریی تەواویی جینۆساید لەسەر کۆمەڵگه‌ی کوردی زۆر پێویستە. هەر مردنێک نەک تەنها گوزارشت لەدەستدانی ژیانی تاکەکەسێک دەکات، بەڵکو کوژاندنەوەی توانا و خەون و بەشدارییەکانی داهاتووی کۆمەڵگه‌شه.
شاعیر دەیەوێت مردن له‌گه‌ڵ بیرەوەوری و پاشماوەی یارییەکانی منداڵەکانمان بۆ بێنێتە ناو دەقە ئەدەبیەکەوە و بە زمانێکی سادە پێماندەڵێت هەمیشە تاوانباران مرۆڤی گەورە دەکوژن، بەڵام لە تاوانی ئەنفالدا تەنانەت منداڵەکانیش کوژران، یادەوەری منداڵانمان بۆ دەگێڕێتەوە، چونکە لە ڕاستیدا یادەوەریی و مێژوو تۆمارکردنی ڕابردووە، گواستنەوەیە بۆ ئایندە[30].
دیاره لێکۆڵینەوە لە مێژووی منداڵێتی بەدواداچوون بۆ یاری و چالاکییە کات بەسەربردنەکانی منداڵان دەکات، لەوانە (جۆر) و (شێواز) و (ئامراز) و (شوێن) و (کات) و... تاد یارییەکان، هەروەها گرنگی که‌لتووری یاریکردن لە قۆناغ و که‌لتوورە مێژووییە جیاوازەکاندا ده‌خاته‌ڕوو[31].
ئه‌و باس لە بووکەشوشە و سەرینی منداڵێک دەکات، کاتێک دەیباتەوە سەرینەکە دەبێتەوە سەرچاوەی ئیلهامبەخشی شاعیر، بە جۆرێکی دیکە وابەستەیی یادگەی گشتی دەبەستێتەوە بە مه‌رگه‌ساره‌که‌وه، کە لەخەو هەڵدەستێت خۆی دەبێتە منداڵێکی ئەنفالکراو، دەبێتە کانگای بیرەوری منداڵەکە و وەک جۆرێک لەدۆنادۆن حەز و خولیاکانی منداڵەکە لە ڕەفتارەکانی خۆیدا بەرجەستە دەکات، کەواتە جارێکیتر جەختکردنەوەیە، کە ئەنفالکراوەکان و ئەو مه‌رگه‌ساته ڕەشە نەوە دوای نەوە تیاماندا بەردەوامی دەبێت و هه‌تا کورد هەبێت، کاڵنابێتەوە، دەڵێت:
لە چاڵێکی هەشتاو هەشتا
من سەرین و بووکەشووشەی
منداڵێکم هەڵگرتەوە
لە ناو شیعرا و لەگەڵ خۆمدا
هێنامنەوە بۆ ماڵەوە!
کە شەو داهات، وەختی نووستن
سەرینەکەی خۆم فڕێداو
سەرمکردە سەر سەرینی منداڵەکە و
ئیتر من تاکو بەیانیی
هەر خەونەکانی پەپوولە و
کانیم بینی!
بۆ سبەینێش
ساتێ کە چاوم کردەوە
تەماشام کرد
بووم بە کچ و
بچووک بچووک بوومەتەوە
پرچ درێژو
شەش ساڵانم.
شیعر هات، نەیناسیمەوە.
ئاواز هات، نەیناسیمەوە.
چیرۆک هات، نەیناسیمەوە.
ئەوەی کە منی ناسیەوە
سەرینی دایکی ئەو کچە و
گوارەیەکی بە جێماوی کچەکە بوو![32].
بۆیه لە ئاست قورسی مه‌رگه‌ساتەکەدا دەستی بە هەرچییەک ڕابگات، دەیەوێت ڕاستی ڕووداوەکانی بۆ بگێڕێتەوە، (چۆن) و (کەی) پەنا بۆ کێ ببات، تا مێژووی ئەو منداڵە بگێڕیتەوە، کە هێشتا نە لە ژیان و نە لە ئازارەکانی تێنەگەیشتووە، وه‌ک دەڵێت:
لەوێ بای سەحرا هەڵیکرد
لە گۆڕیچەی منداڵەوە
وەکو تۆوی گوڵی دەم با
با برژانگ و
با خەنینەوەی گریان
با تاڵە مووی قژی هێناو
لە سینەمدا گیرسانەوەو
ورد ورد لە ناو دەنگما ڕووان[33]
ئه‌و لێره‌دا گۆڕەکەی وەک (شوێن) دەکات بە شاهیدی گیڕانەوەی با، تا لە ڕێگەی ڕووداوی دیمەنە مێژووییەکەوە، شوێن بکاتە میکانزمێک و زیندوویەتی و بەردەوامیی بە ڕووداوەکان ببەخشێت[34]، لە هەمانکاتدا با دەکاتە شایەتحاڵی ئەم کۆستە گەورەیە، ویژدانی نەتەوەیەکی بۆ دەکاتە گوێ، تا ڕاستییەکان نەمرن و لە سنگی شاعیر و تەواوی گەلێکدا بۆ هەتاهەتایی بمێننەوە.
باسی شەشەم: گەڕانەوەی منداڵه‌کان
بێکەس لە "گۆڕستانی چراکان"دا دەست دەخاتە سەر بابه‌تێکی گرنگ، که ئه‌ویش ته‌وه‌ری گەڕانەوەیه، دیاره گه‌ڕانه‌وه ئەو هیوایە ده‌نوێنێت، کە ڕۆژێک منداڵەکان بۆ زێدی خۆیان بگەڕێنەوە. ئەم هیوایە پاڵنه‌رێکی به‌هێزه بۆ زۆرێک لە خێزانە کوردەکان، واته خەونی وەرگرتنەوەی میراتی لەدەستچوویان بە زیندووی دەهێڵنەوە. گێڕانەوەی مێژوویی دەریدەخات، کە سەرەڕای ئاوارەبوونی بەکۆمەڵ، گەلی کورد بە بەردەوامی هەوڵی گەڕانەوەی بۆ سەر خاکی باوباپیرانی خۆی داوە، ئه‌مه‌ش بە هۆی بوونی هەستێکی قووڵ به شوناس و په‌یوه‌ندیدارێتی خۆی.
ئاشکرایه بابه‌تی گەڕانەوە تەنها گەشتێکی جه‌سته‌یی نییە، بەڵکو وەرگرتنەوەی سیمبولیی شوناس و که‌لتووریشه. ئه‌وه خۆڕاگریی و هیوای گەلی کورد بۆ بونیادنانه‌وه‌ی ژیان و کۆمه‌ڵگه‌که‌یان به‌رجه‌سته ده‌کات. ئەم هیوایە بۆ پاراستنی گیانی مه‌عنه‌وی و دڵنیابوون لە پاراستنی شوناسی که‌لتووریی و مێژوویی کورد بۆ نەوەکانی داهاتوو گرنگییه‌کی به‌رچاوی هه‌یه، وه‌ک دەڵێت:
ئەگەر لە سەحرای خوارەوە
لە شەوێکدا چاوتان کەوت بە:
ڕیزە بریسکە و ترووسکەی گوڵ ئەستێرە
ڕوو لە چیا
دڵنیابن
ئەوە هەموو زارۆکەکانی ئێمەن و
ئەگەڕێنەوە بۆ ئێرە[35]
لێره‌دا شاعیر لە ڕێگەی وێنەیەکی شیعرییەوە منداڵ بە بریسکە و تروسکە و گوڵ ئەستێرە ده‌چوێنێت، چونکە ئەو زۆر باش لە گرنگی وێنەی شیعری تێگەیشووە، سەبارەت بە بنەڕەتی زاراوەکەش وێنە (image) لە وشەی (imagination) وەرگیراوە، کە مانای ئەندێشە دەگەیەنێت هەردوو وشەکەش یەک سەرچاوەیان هەیە کە ڕۆڵی سەرەکی لە پێکهاتنی وێنەدا دەبینن[36]، سەرباری ئەم وێنە شیعرییە جوانە، شاعیر پێشبینی گەڕانەوەی ئەو خەڵکەی کردووە کە لە سەحرا بێکەس کوژکران، واتە بڕوای تەواوی هەبووە، کە ڕۆژێک دادێت پەردە لەسەر ئەو تاوانە هەڵدەماڵرێت و روفاتی پیرۆزیان لە باشوورەوە بەرەو باکوور دێنەوە، لە ڕووی ئیماژ و پێشبینییەوە باڵادەستی شێرکۆ بە ئاشکرا تیایدا دەردەکەوێت، چونکە وێنە لە شیعردا وێنەیەکە ئه‌ندێشه‌ی شاعیر بە وشە دروستی دەکات[37].
له‌کۆتاییدا ده‌توانین بڵێین (گۆڕستانی چراکان)ی شێرکۆ بێکەس، ئاشکراکردنێکی قووڵی مێژووی منداڵێتی لە سەردەمی جینۆسایدی کورددا پێشکەش دەکات. بێکەس لە ڕێگەی تەوەری لەدایک بوون، وابه‌سته‌یی مانه‌وه، مێژووی داهاتوو، یادەوەرییەکانی نیشتمان (نۆستالیژیا و لەدەستدان)، هیوای گەڕانەوە، کارەسات و مێژووی مردن و واقیعی تاریکی گۆڕ و چاڵەکانی دۆزه‌خ، وێنه‌یەکی زیندووی ئەزموونی کوردیی ده‌خاته‌ڕوو. ئەم کاره نەک هەر بەرهەمێکی ئەدەبی کاریگه‌ره، بەڵکو وەک بەڵگەنامەیەکی مێژوویی گرنگ کە دەنگ و ئەزموونی ئەو کەسانە له‌خۆده‌گریت، کە ئازاریان چەشتووە، ده‌مێنێته‌وه. بە شیکردنەوەی (گۆڕستانی چراکان) و (سەرچاوە مێژووییەکان) پێکه‌وه، تێگەیشتنێکی قووڵتر ده‌رباره‌ی (کاریگەرییەکانی جینۆساید لەسەر منداڵانی کورد) و (خۆڕاگریی هەمیشەیی گەلی کورد) بەدەست دەهێنین.
هۆنراوه‌ی مێژوویی وەک ئه‌م به‌رهه‌مه‌ی شاعیر ئه‌وه زامن ده‌کات، که چیرۆکی ئەو کەسانەی بەرگەی ئەو جۆرە دڕندەییانەیان گرتووە، لەبیر نەکرێن، هاوکات وەک ئامرازێکی بەهێز بۆ (پەروەردە وفێرکردن) و (هاوسۆزیی) و (یادکردنەوە) کاردەکات، دواتر تیشک دەخاتە سەر (لایەنی مرۆیی) ڕووداوە مێژووییەکان و جەخت لەسەر گرنگی پاراستنی شوناسە که‌لتووریی و مێژووییەکان دەکاتەوە.
ئەنجام
لە ئاکامی تەواوکردنی ئەم توێژینەوەیەدا گەیشتینە ئەم ئەنجامانەی لای خوارەوە:
- شێرکۆ بێکەس جیاواز لە مێژوونووسان لە ڕوانگەیەکی ئەدەبی جیاوازەوە لە مێژوو ڕادەمێنێت، بەو پێیەی مێژووی منداڵێتی دەکاتە چەق لە (گۆڕستانی چراکان)دا، بەشێوەیەک تیشک دەخاتە سەر ئازارەکانی منداڵان لە کاتی پرۆسەی قڕکردنەکەدا، واتە (دیدێکی جیاواز بۆ مێژوو) پێشکەش دەکات.
- بێکەس شیعر وەک ئامرازێک بۆ بە بەڵگەنامەکردنی ڕووداوە مێژووییەکان بەکاردەهێنێت، لێرەدا تیشک دەخاتە سەر ئەو کەلێنەی کە لە نێوان گێڕانەوەی مێژوویی فەرمی و ئەزموونی ڕاستەقینەی مرۆڤایەتیدا هەیە، بەتایبەتی سەبارەت بە ئازارەکانی منداڵان، واتە (بەدیکۆمێنتکردنی ئازارەکان لە ڕێگەی شیعرەوە.
- شاعیر دیمەنێک دەخاتە ڕوو، کە منداڵێک لە هەلومەرجێکی سەختدا لەدایک دەبێت، دیارە کردەی منداڵبوون کە بەزۆری پەیوەستە بە هیواوە، دەبێتە هێمای ئازار و خەبات بۆ مانەوە لە سایەی جینۆسایددا.
- بێکەس تیشک دەخاتە سەر غەریزەی دایکایەتی وەک هۆکارێکی بنەڕەتی بۆ بەرەنگاربوونەوەی لەناوچوون، بەو پێیەی دایکان سەرەڕای بارودۆخە مەرگەساتبارەکان پارێزەری منداڵەکانیشیانن.
- شاعیر لە ڕێگەی کارەکتەری دایکەوە، باس لە دیدگای داهاتووی منداڵ دەکات، کە ڕەنگدانەوەی پێکەوەگرێدراویی نێوان منداڵێتی و مێژووی داهاتووی کۆمەڵگەی کوردییە.
- گۆڕستانی چراکان چارەسەری بابەتی مردنی منداڵان لە کاتی جینۆسایددا دەکات، نەک تەنها وەک لەدەستدانی تاکەکەسی، بەڵکو وەک تاوانێک کە کاریگەری لەسەر تەواوی کۆمەڵگە هەیە، جەختیش لەسەر گرنگی بەڵگەنامەکردنی ئەو ڕووداوانە دەکاتەوە، (مەرگ وەک بەشێک لە مێژوو).
- توێژینەوەکە ئەوە دەسەلمێنێت، کە ئەدەب بەتایبەت شیعر، دەتوانێت تۆمارێکی مێژوویی جێگرەوە بێت، گوزارشت لە ڕاستییە سۆزداریی و مرۆییەکان بکات، بە شێوەیەک کە بەڵگەنامە فەرمییەکان تێپەڕێنێت.
پەراوێزەکان
١-کامه‌ران محه‌مه‌د: مێژووی منداڵێتی، جاپی یه‌که‌م، سلێمانی، 2024، ل 25.
٢-لێره‌دا ده‌بێت وردتر ئاماژه به چه‌مکه‌کان بکه‌ین، مێژووی منداڵ یان منداڵان بەشێکە لە مێژووی منداڵێتی، بەو پێیەی لێکۆڵینەوە لە ژیان و ئەزموونی منداڵە تاکەکان یارمەتیدەرە بۆ تێگەیشتنێکی فراوانتر لەوەی کە چۆن چەمکی منداڵێتی بە تێپەڕبوونی کات گۆڕانکاری بەسەردا هاتووە. واتە دەشێت بڵێین مێژووی منداڵ (قووڵیی) و (وردەکاریی) کەسیی بۆ مێژووی منداڵێتی زیاد دەکات، واتە ئەو وێنە گشتییە تەواو دەکات، کە چۆن منداڵان لە کۆمەڵگەکاندا بەدرێژایی مێژوو مامەڵەیان لەگەڵ کراوە و لێیانڕوانراوە (کامه‌ران محه‌مه‌د: مێژووی منداڵێتی، جاپی یه‌که‌م، سلێمانی، 2024، ل 21).
٣-ڕاز ئەسعەد ، میرزا مەنگوڕی و مێژووی ژن ، چ٢ ، چاپخانەی یاد ، سلێمانی ، ٢٠٢٢، ل ١٨.
٤-کامەران محەمەد ، کورد بونیادێکی نەخەمڵێوو ، چاپخانەی تاران ، ٢٠٢٠ ، ل ١٠٥.
٥-موحسین ئەحمەد عومەر ، دیمانەی شێرکۆبێکەس ، گۆڤاری شین ، ژ ٧ ، دەزگای ئاراس ، هەولێر ، ل ٣٢.
٦-کەریم شارەزا ، وێنەی شیعری کوردی لە هەردوو باری چەسپاو جوڵاودا ، گۆڤاری ڕامان ، ژ ٥١ ، ١٩٩٧ ، ل ١١.
٧-بوشرا قادر کاکە محەمەد ، ئێستاتیکای گێڕانەوە لە ئەدەبی کوردیدا، نامەیەکە پێشکەشی کۆلێژی زمان ، بەشی کوردی کراوە وەک بەشێک لە پێداویستیەکانی پلەی دکتۆرا لە ئەدەبی کوردیدا ، ٢٠٢٢ ، ل ١٤٧.
٨-کامەران محەمەد ، فێرنان بڕۆدێل و گوتاری مێژوویی ، چاپخانەی بینایی ، سلێمانی ، ٢٠١٢ ، ل٢٢٦.
٩-شێرکۆ بێکەس ، گۆڕستانی ،چ١، ناوەندی بلاوکردنەوەی نیشتیمان ، سنە، ١٣٩٤، ل ٣٠.
١٠-سۆزان بهاء الدین عزالدین ، وێنەی جوڵاو لە شیعری ئێوارەی پاییزی هێمن دا 5th، conference for the language and Human Sciences, SpeciaL , 2109 , p 262.
١١-شێرکۆ بێکەس ، گۆڕستانی ........، ل ٣٠.
١٢-ڕۆژان نوری عبدوللا ، میتافۆڕ لە شیعردا ، چاپخانەی چوارچرا ، سلێمانی ، ٢٠٢٢.
١٣-لوقمان ڕەئوف ، سیمۆلۆژیای کات لە دەقی شیعری کوردیدا ، مجلة جامعة کرمیان ، VoI .4 p 40،december 2017.
١٤-شکریە ڕەسوڵ، ئەدەبی کوردی و هونەرەکانی ئەدەب ، چاپخانەی زانکۆی سەڵاحەدین ، هەولێر ، ١٩٨٩ ، ل ٢٤.
١٥-غاستون باشیلار، جمالیة المکان ، ت: غالب هلسا ، ط٢ ، المؤسسة الجامعة للدراسات والنشر والتوزیع ، ١٩٨٤ ، ص ٥.
١٦-شێرکۆ بێکەس ، گۆڕستانی ........، ل٣١.
١٧-حەمە نوری عمر کاکی و شەیدا ڕەشید محمد ، شێوازی شیعری شێرکۆ بێکەس لە ئاستی پێکهاتەییدا ، Joumal of University of Garmian ,6(1) , 2019 , p 226-227.
١٨-شێرکۆ بێکەس ، گۆڕستانی ........، ل٦٠-٦١.
١٩- شێرکۆ بێکەس ، گۆڕستانی ........، ل٦١-٦٢.
٢٠-شێرکۆ بێکەس ، گۆڕستانی ........، ل٦٣.
٢١-شێرکۆ بێکەس ، گۆڕستانی ........، ل٦٣.
٢٢-شێرکۆ بێکەس ، گۆڕستانی ........، ل٦٣-٦٤.
٢٣-کەمال مەمەند میراودەلی ، فەلسەفەی جوانی و هونەر ، زانکۆی سلێمانی کۆلیجی ئاداب بەشی زمانی کوردی ، ١٩٧٩ ، ل ٣٣.
٢٤-شێرکۆ بێکەس ، گۆڕستانی ........، ل٦٤.
٢٥-شێرکۆ بێکەس ، گۆڕستانی ........، ل٦٤-٦٥.
٢٦-ڕاز ئەسعەد ، ڕانانێک بۆ سەفەرنامەکەی پوژولا ، گۆڤاری زانکۆ ، ژ ٢٣-٢٤ ، مهاباد، ٢٠٢٣، ل ٢٤.
٢٧-شێرکۆ بێکەس ، گۆڕستانی ........، ل٤٧-٤٨.
٢٨-کامەران محەمەد ، لە نێوان مرۆڤ و شوێن و کاتدا دیمانەیەک بۆ تێگەیشتنی مێژوو ، گۆڤاری هەژان ، ژ ٢٣ ، ٢٠١٠ ، سلێمانی ، ل ١٤٩.
٢٩-لوقمان ڕەئوف علی ؛ سامان محەمەد علی ، وشەی فەرهەنگی لە شیعرەکانی شێرکۆ بێکەسدا ، مجلة جامعة کرکوک للدراسات الإنسانیة ، المجلد ١١ ، العدد ٣ ، ٢٠١٦ ، ص ٢٨٩.
٣٠-سمکۆ سابیر ، ئەنفال و یادەوەری ، گۆڤاری زانکۆی گەرمیان ، ٢٠١٧ ، ل ١٧٧.
٣١-کامه‌ران محه‌مه‌د: مێژووی منداڵێتی، جاپی یه‌که‌م، سلێمانی، 2024، ل 75.
٣٢-شێرکۆ بێکەس ، گۆڕستانی ........، ل٩٧-٩٨.
٣٣-شێرکۆ بێکەس ، گۆڕستانی ........، ل٥٥.
٣٤-لوقمان رەئوف ، ڕەهەندەکانی شوێنکات لە دەقە واڵاکانی شێرکۆ بێکەس دا ، چاپخانەی کەمال ، سلێمانی ، ٢٠١٢ ، ل ١١٥.
٣٥-شێرکۆ بێکەس ، گۆڕستانی ........، ل٥٣.
٣٦-سەعید محەمەد بەرزنجی ، سەرچاوەی وێنەی شیعری لەلای شاعیران ، گۆڤاری کەرکوکی ئەمڕۆ ، ژ ١٨ ، کەرکوک ، ٢٠١١ ، ل ٢٢.
٣٧-نەوزاد ئەحمەد ئەسوەد ، فەرهەنگی زاراوەی ئەدەبی و ڕەخنەیی ، چاپخانەی بینایی ، سلێمانی ، ٢٠١١ ، ل ١٩٤.
سەرچاوەکان بەزمانی کوردی
١- ڕاز ئەسعەد ، میرزا مەنگوڕی و مێژووی ژن ، چ٢ ، چاپخانەی یاد ، سلێمانی ، ٢٠٢٢.
٢--ڕۆژان نوری عبدوللا ، میتافۆڕ لە شیعردا ، چاپخانەی چوارچرا ، سلێمانی.
٣- شکریە ڕەسوڵ، ئەدەبی کوردی و هونەرەکانی ئەدەب ، چاپخانەی زانکۆی سەڵاحەدین ، هەولێر ، ١٩٨٩.
٤- شێرکۆبێکەس، گۆڕستانی چراکان، چ١، ناوەندی بڵاوکردنەوەی نیشتمان، سنە.
٥-کامه‌ران محه‌مه‌د: مێژووی منداڵێتی، جاپی یه‌که‌م، سلێمانی، 2024.
٦-کامەران محەمەد ، کورد بونیادێکی نەخەمڵێوو ، چاپخانەی تاران ، ٢٠٢٠
٧-کامەران محەمەد ، فێرنان بڕۆدێل و گوتاری مێژوویی ، چاپخانەی بینایی ، سلێمانی ، ٢٠١٢..
٨-کەمال مەمەند میراودەلی ، فەلسەفەی جوانی و هونەر ، زانکۆی سلێمانی کۆلیجی ئاداب بەشی زمانی کوردی.
٩-لوقمان رەئوف ، ڕەهەندەکانی شوێنکات لە دەقە واڵاکانی شێرکۆ بێکەس دا ، چاپخانەی کەمال ، سلێمانی.
١٠- نەوزاد ئەحمەد ئەسوەد ، فەرهەنگی زاراوەی ئەدەبی و ڕەخنەیی ، چاپخانەی بینایی ، سلێمانی.
سەرچاوەکان بە زمانی عەرەبی
١١-غاستون باشیلار، جمالیة المکان ، ت: غالب هلسا ، ط٢ ، المؤسسة الجامعة للدراسات والنشر والتوزیع ، ١٩٨٤.
گۆڤارەکان
١٢- ڕاز ئەسعەد ، ڕانانێک بۆ سەفەرنامەکەی پوژولا ، گۆڤاری زانکۆ ، ژ ٢٣-٢٤ ، مهاباد، ٢٠٢٣.
١٣- سەعید محەمەد بەرزنجی ، سەرچاوەی وێنەی شیعری لەلای شاعیران ، گۆڤاری کەرکوکی ئەمڕۆ ، ژ ١٨ ، کەرکوک ، ٢٠١١.
١٤- سۆزان بهاالدین عزالدین، وێنەی جوڵاو لە شیعری ئێوارەی پاییزی هێمن دا، conference for the language and Human Sciences. Special
١٥- کامەران محەمەد ، لە نێوان مرۆڤ و شوێن و کاتدا دیمانەیەک بۆ تێگەیشتنی مێژوو ، گۆڤاری هەژان ، ژ ٢٣ ، ٢٠١٠ ، سلێمانی.
١٦- کەریم شارەزا ، وێنەی شیعری کوردی لە هەردوو باری چەسپاو جوڵاودا ، گۆڤاری ڕامان ، ژ ٥١ ، ١٩٩٧
١٧- لوقمان ڕەئوف علی ؛ سامان محەمەد علی ، وشەی فەرهەنگی لە شیعرەکانی شێرکۆ بێکەسدا ، مجلة جامعة کرکوک للدراسات الإنسانیة ، المجلد ١١ ، العدد ٣ ، ٢٠١٦
١٨- لوقمان ڕەئوف ، سیمۆلۆژیای کات لە دەقی شیعری کوردیدا ، مجلة جامعة کرمیان ، VoI .4 p 40،december 2017.
١٩- موحسین ئەحمەد عومەر ، دیمانەی شێرکۆبێکەس ، گۆڤاری شین ، ژ ٧ ، دەزگای ئاراس ، هەولێر .
نامە زانستیەکان
٢٠-بوشرا قادر کاکە محەمەد ، ئێستاتیکای گێڕانەوە لە ئەدەبی کوردیدا، نامەیەکە پێشکەشی کۆلێژی زمان ، بەشی زمانی کوردی کراوە، وەک بەشێک لە پێداویستیەکانی پلەی دکتۆرا لە ئەدەبی کوردیدا ، ٢٠٢٢.
0 لێدوانەکان
Karla Gleichauf
12 May 2017 at 05:28 pm
On the other hand, we denounce with righteous indignation and dislike men who are so beguiled and demoralized by the charms of pleasure of the moment
M Shyamalan
12 May 2017 at 05:28 pm
On the other hand, we denounce with righteous indignation and dislike men who are so beguiled and demoralized by the charms of pleasure of the moment
Liz Montano
12 May 2017 at 05:28 pm
On the other hand, we denounce with righteous indignation and dislike men who are so beguiled and demoralized by the charms of pleasure of the moment