Nuce Logo

لەسەر گرنگى و لێکەوتەکانى سەردانى نێچیرڤان بارزانى، سەرۆکى هەرێمى کوردستان بۆ شانیشینى ئوردنى هاشمى، بەتایبەتى جووڵە دیپلۆماسییەکانى ئەو دواییەى بۆ وڵاتانى ڕۆژئاوا و عەرەبى، د. عومەر نورەدینى، مامۆستاى زانکۆ و شارەزا لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان پێیوایە، سیاسەتى دیپلۆماسى جەنابى کاک نێچیرڤان لەسەر ئاستى هەرێمى نیشانەى ئەوەیە کە تێگەیشتنێک لە لاى کۆمەڵگەى نێودەوڵەتى هەروەها وڵاتانى ناوچەکەش دروستبووە، بەوەى کە قسەکردن لەسەر سەقامگیرى عێراق بە رەهەندە ئەمنى و سیاسى و کۆمەڵایەتییەکەشیوە بەبێ هەرێمى کوردستان ناکرێت و زەحمەت و دژوارە.

د. عومەر نورەدینى، لە دیمانەیەکى دا لەگەڵ کوردستانtv لە (23)ى حوزەیرانى (2021)دا، گووتیشى،  لە گوتارى سیاسیى دەرەوەى ئوردن هەست بەوە دەکرێت کە ئەوان پشتیوانى هەرێمى کوردستانن لە چوارچێوەى دەستوورى عێراق دا، ئەو وجوودە دەستووریەى کە ئێمە هەمانە، بۆیەش لەڕابردووش تاکیدیان لەوە کردۆتەوە کە وجوودى سیاسى و دەستوورى هەرێمى کوردستان پێویستە، کێشەکانیش دەبێ لەسەر بنەماى دەستوور لە ڕێگەى دیالۆگەوە چارەسەر بکرێن، کە ئەمە لە ڕابردوو و لە ئێستاشدا لە گوتاریى سیاسى هەرێمى کوردستان بەرامبەر بەغدا هەست پێدەکرێت.

دەقى دیمانەى د. عومەر نورەدینى، مامۆستاى زانکۆ و شارەزا لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان:

ـــ جارى یەکەم نییە کە سەرۆکى هەرێمى کوردستان سەردانى ئوردن دەکات، پەیوەندەییەکانى هەرێمى کوردستان یا بابڵێن کورد و ئوردن پەیوەندییەکى لەمێژینەیان هەیە دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمى مستەفا بارزانى و شا حسێن، تا ئێستاش ئەو پەیوەندییانە بە شێوازى جیاواز بەردەوامن، بەگشتى گرنگى ئەو پەیوەندییانە لەگەڵ ئوردن چۆن دەبینین بەتایبەتى ئوردن هەم لەسەر ئاستى وڵاتانى عەرەبى و ناوچەکە هەم دەتوانین بڵێن لە دیدى ڕۆژئاواش پێگەیەکى تایبەت و جیاوازى خۆى هەیە؟ 

د. عومەر نورەدینى: بایەخى ئەم پەیوەندییەى نێوان هەرێمى کوردستان لەگەڵ ئوردن، هەروەها ڕەنگدانەوە و دروستکردنى کاریگەرى لەسەر ئاستى عێراق و ناوچەکەش خۆى لەوەدا دەبینێت کە ئوردن دەوڵەتێکى بچووکە، بەڵام چالاک و بەهێزە، بەهێز لەڕووى دروستکردنى کاریگەرى لەڕووى بوارە جیاجیاکاندا، لە ڕووى سیاسى و دیپلۆماسى و ئابووری و ئەمنیییەوە. ئەگەر لەو ڕوانگەوە سەیرى بکەین بۆ هەرێمى کوردستان بەرژەوەندى لەچیدایە کە پەیوەندییەکانمان لەگەڵ ئەم وڵاتە لە ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست هەبێ، وە پەرەى پێبدرێت. 

یەکەم، دەبێ ئاگامان لەوە بێت وەکو ئێوەش ئاماژەتان پێدا پەیوەندییەکى مێژووییمان لەگەڵ ئوردن هەبووە لەگەڵ بنەماڵەى حاکم لەوێ، وەکو دەوڵەتیش ئوردن پەیوەندییەکى دێرینیان لەگەڵ سەرکردایەتیى سیاسى لەسەردەمى بارزانى نەمرەوە، دواتریش جرێژەى کێشاوە لەسەر دەستى جەنابى سەرۆک بارزانى، دواتر سەرۆکى حکوومەت، لە ئێستاشدا هەم لەسەر ئاستى سەرۆکایەتیى هەرێم هەم لەسەر ئاستى سەرۆکایەتیى حکوومەتیش. کەواتە ئەم پەیوەندییە کە دووراییەکى مێژوویى هەیە نیشانەى ئەوەیە کە ئەم وڵاتە ڕۆڵى کاریگەرى هەیە لەناوچە لەڕووى سیاسییەوە، وە تێگەیشتنێکى ئەوتۆیان هەیە گەلى کە پێیویستە بە بوونێکى سیاسى تایبەت بە خۆى هەبێ.

لە ڕابردوودا حاڵەتى روودانى کێشەى ئەوتۆى کە پەیوەندی بە هەرێمى کوردستانەوە هەیە یان پەیوەندى بە عیلاقەى نێوان گەلى کوردستان لەگەڵ دەوڵەتى عێراقەوە هەبووە، بنەماڵەى پاشایەتى و حاکم لە ئوردن هەمیشە پشتگیرى ئەوەیان کردووە کێشەکان بە گفتوگۆ چارەسەر بکرێ، یان بە دەربڕینێکى تر سیاسەتى سەربازى و سەرکوتکردن کێشەکان چارەسەر ناکات، ئەمە بۆ ئێمە لە ڕابردوودا جێگەى بایەخ بووە، بۆ ئێستا و بۆ داهاتووش ئەم هەڵوێست و ڕوانگەیە لەناو نیشتیمانیى عەرەبیدا لەلایەن دەوڵەتێکى خاوەن سەنگ و پێگەى تایبەتى وەکو ئوردنەوە پێویستە، چونکە دەوڵەتى ئوردن لە دامەزراندنى کۆمارى عەرەبی ڕۆڵآ هەبووە، هەروەها لە پەیوەندییە نێودەوڵەتى و هەرێمییەکان چ لەسەردەمى قەیرانەکاندا بووبێ چ لەسەردەمى ئاشت دابوو بێت، حزوورێکى جددى هەبووە.

هەروەها ئوردن هەمیشە خاوەن قسە و گوتار و هەڵوێستى تایبەتى خۆى بووە کە کاریگەرى هەبووە لەسەر ڕووداوەکان و ئاراستەکردنیان. کەواتە لە بوارى سیاسى ئابوورییەوە، هەم هەرێمى کوردستان وەکو قەوارەیەکى سیاسى، هەمیش ئوردن وەکو دەوڵەتێک خاوەن ڕوانگە و تێڕوانینى هاوبەشە، بۆ نموونەوە ئەوەى پەیوەندى بە چەمکى ئاسایشى هەرێمییەوە هەیە، خاوەن هەمان هەڵوێست و دیدگاى ستراتیژین، ئەویش ئەوەیە دەبێ سیاسەت و ڕوانگەى هاوبەش، دەبێ پێکەوەکارکردنى هاوبەش هەبێ بۆ ڕووبەڕووبوونەوەى تیرۆر و توندڕەوى ئایینى و مەزهەبى و نەتەوەیى، ئەمە بۆ هەردوولا ئاڵنگارى و هەڕەشەیەکى هاوبەشیشە بۆ سەر هەردوولا لە ناوچەکە. 

لەبیریشمان نەچێ ئوردن ئێستا بەشدارە لە هاوپەیمانییەتێکى سێکوچکەیى کە لە نێوان عێراق و میسڕ و ئوردن دا هەیە، ئوردن ڕۆڵى کاریگەرى هەیە لە بوارە جیاجیاکاندا، بوارى سیاسى، ئەمنى، بازرگانى، وزە و پیشەسازى، کە هەمووى لەمەدا هەرێمى کوردستانیش لە عێراق دا وجوودێکى ئەوتۆى هەیە کە ئوردن پێزانینى هەیە، تێگەیشتووە کە پەرەپێدانى عیلاقات لەگەڵ عێراق داب ە تەنها لە بەغدا نییە، بەڵکو لە هەرێمى کوردستانیشە.

ـــ کەواتە مادەم هەرێمى کوردستان کارەکتەرێکى دیار و چالاکى دووبارە بونیادنانەوەى عێراقە، بەڵام دەبینین لەماوەى چەند ساڵى ڕابردوو بەپێى عەقڵیەتێکى مەزهەبگەرایى شۆڤێنیى، دەستوور نەبۆتە سەنگى مەحک بەتایبەتى لەو بابەتانەى کە ئیستحقاقاتى دەستوورى هەرێمى کوردستانن، ئوردن دەتوانێ چى بۆ کورد بکات لەچوارچێوەى ئەو بابەتە پەیوەندیدارە یاسایی و دەستوورییانەى هەرێمى کوردستان لەگەڵ عێراق، دەتوانێ چ ڕۆڵەکى هەبێ؟

د. عومەر نورەدینى: ئەگەر سەیرى گوتارى سیاسى لەسەر ئاستى باڵاى ئوردن بکەین، واتە لە سیاسەتى دەرەوەیان دا سەبارەت بە عێراق دا، دەبینین ئوردن تاییدى ئەوە دەکات کە عێراق خاوەنى سەروەرى نیشتیمانى خۆى بێت، واتە لەژێر کاریگەرى دەستوەرادنى هەرێمى بێتەدەرەوە، لە ڕێگەى گفتوگۆوە کێشەکان چارەسەر بکرێ، چ ئەوەى پەیوەندى بە هەرێمى کوردستان لەگەڵ بەغداوە هەیە، چ ئەوەى پەیوەندى نێوان مەزهەبەکانەوە بەتایبەتیش لە رەهەندى سیاسى ماڵى شیعە  و ماڵى سوننەوە هەیە.

ئەم خاڵە بۆ ئێمە گرنگە کە هەوڵبدرێت عێراق بە ئاراستەى ئەم هێڵە نیشتیمانە بڕوات، لەژێر کاریگەرى دەستوەردانى سبلى وڵاتان بێتەدەرەوە، هەوڵبدات لە ڕێگەى دیالۆگ بە پشت بەستن بە دەستوورەوە. بێگومان  لە گوتارى سیاسیى دەرەوەى ئوردنیشدا ئەوە هەست پێدەکریت کە ئەوان پشتیوانى هەرێمى کوردستانن لە چوارچێوەى دەستوورى عێراق دا، ئەو وجوودە دەستووریەى کە ئێمە هەمانە، بۆیەش لەڕابردووش تاکیدیان لەوە کردۆتەوە کە وجوودى سیاسى و دەستوورى هەرێمى کوردستان پێویستە، کێشەکانیش دەبێ لەسەر بنەماى دەستوور لە ڕێگەى دیالۆگەوە چارەسەر بکرێن، کە ئەمە لە ڕابردوو و لە ئێستاشدا لە گوتاریى سیاسى هەرێمى کوردستان بەرامبەر بەغدا هەست پێدەکرێت.

رەهەندێکى تر ئەم عیلاقەیە پەیوەندى بە بوارى ئابوورى و وەبەرهێنانەوە هەیە، کە ئێستا قسە لەسەر ئەوە دەکرێ ئەو خوێنەى بەناو دەمارەکانى پەیوەندی نێوان دەوڵەتان و کیانە سیاسییەکاندا دێودەچێت، ئیتر جووڵە و هێزى پێدەبەخشێ بریتییە ئابووری و وەبەرهێنان و بازرگانى، لەوڕوەشەوە دەبینین پەیوەندییەکى باش لە نێوان هەرێمى لەگەڵ ئوردن هەیە. لە ساڵى (2019) کۆنگرەیەکى نێودەوڵەتى سەبارەت بە وەبەرهێنان لە هەرێمى کوردستان لە عەممانى پایتەختى ئوردن کرا، ئەوان حزورێکى جددیشیان هەبوو، هەم لەسەر ئاستى سیاسى هەم لەسەر ئاستى ئابوورى و کۆمپانیاکانیان، زیاتر لە (80) کۆمپانیا ى ئوردنى ئێستا لە هەرێمى لە بوارە جیاجیاکاندا وەبەرهێنان دەکەن، لەوانە بوارى نەوت، پزیشکى، کەلوپەل و پێشکەشکردنى خزمەتگوزارى و پەیوەندییەکان.

ئەمەیش دیسان بایەخى هەیە بۆیە پێمانوایە ئەم سەردانەى ئێستا جەنابى سەرۆکى هەرێمى کوردستان و شێوازى پێشوازیکردن و دیدارى لوتکەى لەگەڵ شاى ئوردن دەبێتە مایەى ئەوەى کە ئەم پەیوەندییانە گەشە بکەن، بیر لە ئالیەتى تر بکرێتەوە، کە لەو بوارە جیا جیایانەى باسمانکرد پەرەى پێبدرێت.

ـــ جگە لە ئوردن ئەگەر بە بەرفراوانتر لە بابەتەکە بڕوانین، بێگومان ناوچەکە بە نا سەقامگیریێکى زۆرى سیاسى و ئەمنى بە گشتى تێدەپەڕێ، لە نێو ئەم سەقایەدا پێگەى هەرێمى کوردستان لەڕووى سیاسى و دیپلۆماسى تەنانەت لەڕووى جوگرافیشەوە چۆن دەبینن، جگە لەوەش چەندە گرنگ و پێویستە هەرێمى کوردستان لە ئاستى ئەم پەیوەندییانە بەردەوام بێ نەک لەگەڵ ئوردن لەگەڵ وڵاتانى عەرەبى و ناوچەکە و تەنانەت وڵاتانى ڕۆژئاواش، لە ماوەیەکى نزیکى ڕابردوو بینیمان بە داوەتێکى فەرمى سەردانى وڵاتى ئیماراتى عەرەبى یەکگرتووشى کرد؟

د. عومەر نورەدینى: ئەم جووڵە هەرێمیەى هەرێمى کوردستان، بەتایبەتیش سیاسەتى دیپلۆماسى جەنابى کاک نێچیرڤان لەسەر ئاستى هەرێمى نیشانەى ئەوەیە کە تێگەیشتنێک لە لاى کۆمەڵگەى نێودەوڵەتى هەروەها وڵاتانى ناوچەکەش هەیە، بەوەى کە قسەکردن لەسەر سەقامگیرى عێراق بە رەهەندە ئەمنى و سیاسى و کۆمەڵایەتییەکەشیوە بەبێ هەرێمى کوردستان ناکرێت و زەحمەت و دژوارە، ئەم تەحدیاتەى کە لەڕووى ئەمنییەوە لەسەر عێراق هەیە، وە لە ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاستیش هەیە، هەرێمى کوردستان ڕۆڵى ئیجابى تێدا بینیووە، بەوەى کە خاوەن هێزێکى سەربازیى کارابوو، بۆ نموونە لە شەڕى داعش دا ڕۆڵى هەرە گرنگ و لە پێشەوەى بینیووە.

هەروەها سەبارەت بە دروستبوونى کێشەکان هەرێمى کوردستان ئەگەر ئامادەیى نەبووبێ عێراق نەیتوانیووە ڕۆڵى خۆى بەباشى وازى بکات، بۆیە ئەم تێگەیشتنە لاى ئوردنیش هەیە،  کە ڕووبەڕووبوونەوە بۆ هەڕەشە و مەترسییە جۆراوجۆرەکان بەتایبەتى لەبوارى سەقامگیردا لەسەر ئاستى ناوچەکە پێویستى بە هەرێمى کوردستان، پێویستى بە ئامادەبوونى سەرکردایەتیى سیاسى هەرێمى کوردستانە. هەروەها چاوەڕیى ئەوەش لە سەرکردایەتیى سیاسى هەرێمى کوردستان هەیە کە بە ئاراستەى ئەوەى کە عێراق وەکو دەوڵەتێک بە هێز بێت، بەهێز بێت بە رۆحیەتى نیشتیمانى نەک مەزهەبى و دابەشکەر و وێرانکەر و روخێنەر، هەروەها بە ئاراستەى سیاسەتێکى نیشتیمانى کە عێراق بەهێز بکاتەوە بە گفتوگۆ و پەرەپێدانى پەیوەندییەکان لەسەر بنەمایەکى هاوسەنگ، وەرگرتنەوەى سەروەرى نیشتیمانى کە ئێستا ڕفێندراوە، هەروەها بەهێزبوونەوەى عێراق بۆ ئەوەى حکوومەتەکەى بتوانێ ئە ئاستى پێشکەشکردنى خزمەتگوزارییەکاندا بێ و ڕێز لە مافى مرۆڤ بگرێ، پابەند بێت بە بنەما دیموکراسییەکان.

کەواتە ئەم مۆدێلە سۆفتە لە بە هێزبوونەوەى عێراق پێویستى بە هەرێمى کوردستانە، واتە ڕێگاى دەربازبوونى عێراق لە بەشێک لە گیروگرفتەکانى کە ئێستا وەکو دڕک لە دەستوپێ عێراق ئاڵاوە، دەربازبوونى لەو کێشانە بەهەولێردا دەڕوات بۆ بەغدا، بەشێکى لە بەغداوە بە هەولێر تێدا دەپەڕێت.

ـــ هاوکات ئێستا هەرێمى کوردستان پێگەیەکى حیساب بۆکراوە، ئەى چى دەکەوێتە سەر ئێمە لەناوخۆ، ئێمە وەک هاووڵاتى و کورد، وەکو لایەنە سیاسییەکان، هەروەها وەکو سەرکردایەتیى سیاسى کوردستان لە پێناو زیاتر لێک نزیکبوونەوە و یەکڕێزى  و زیاتر دەستگرتن وپارێزگاریکردن لە هەرێمى کوردستان و قەوارە دەستوورییەکەى؟ 

د. عومەر نورەدینى: پرسیارێکى زۆر گرنگە، چونکە بۆ ئەوەى ئێمە ئەم پێگە نێودەوڵەتییە، وە ئەم سەنگە هەرێمى و نێودەوڵەتییە بپارێزین یان بە دەربڕینێکى تر بۆ ئەوەى لەدەرەوە بەهێزبین و وە بە هێزى بمێنینەوە، پێویستە لە ناوخۆشماندا بەهێز بین، لەناو خۆماندا بەچى بەهێز دەبین؟ یەکەم خاڵ، هەرێمى کوردستان لەڕووى حیزبایەتییەوە سیستەمى فرە حیزبیە، ململانێ دەکەین لە پێناو گەیشتن بە دەسەڵات و حکومڕانیێتى بەڵام نابێ ململانێ بکەین لەسەر سوابتى نیشتمانى، بەدەربڕینێکى تر پێویستمان بەوە هەیە لەسەر بەرژەوەندییە گتشییەکانى باڵاکانى گەل و قەوارەى سیاسیى هەریمى کوردستان ئێمە سیاسەتێکى هاوبەشمان هەبێ، ئێمە یەکڕێزى و تەبایی سیاسیمان هەبێ، بۆ نموونە بەرگریکردن و مانەوەى هەرێمى کوردستان وەکو قەوارەیەکى سیاسى، دەبێ ئەرکى هەموو حیزبە سیاسییەکان بێت، بۆ نموونە خەباتکردنى جۆراوجۆر، پەرلەمانى، حکومڕانیى، میدیایى، بۆ وەرگرتنى بەشى عادیلانەى هەرێمى کوردستان لە سامان و بودجەى عێراق دەبێ ئەرکى هەموو حیزب و فراکسیۆنە کوردستانییەکان بێت.

هەروەها بوون و بەشدارییەکى عادیلانە و چالاکانەى هەرێمى کوردستان لەدەسەڵاتە فیدراڵییەکان، کە ئێستا بەڕاستى تا حاڵەتێکى زۆر نەخوزاراوە، بۆ نموونە لەناو سوپاى ع[راق وجوودى ئێمە نزیک دەبێتەوە لە سفڕ، بۆ دەبێ وا بێت، بۆیە بۆ ئەمەیان پێویستمان بە دیدگا و سیاسەتى هاوبەش هەیە، بۆ نموونە لەسەر ئاستى پەیوەندییە دەرەکییەکان و  سیاسەتى دەرەوە، دەبێ ئێمە پرنسیپ و بنەماى هاوبەشمان هەبێ و لەسەرى ڕێکبکەوین، نابێ لەسەر ئاستى پەیوەندیى دەرەکى و سیاسەتى دەرەوە دیدگاى جیاواز و تێڕوانینى جیاوازمان هەبێ، بەلایەنى کەمەوە سیاسەتى دەرەوەى هەرێمى کوردستان، پەیوەندییە دەرەکییەکانى هەرێمى کوردستان داخیلى میزایەداتى حیزبى و ئیتر لۆکاڵى بکەوبن. 

هەروەها لە ڕووى حکومڕانیێتیەوە زۆر زۆر گرنگە ئەم ڕەوتى چاکسازیە و هەنگاونان بەرەو حکومڕانیێتى ڕەشید ئێمە بە هێز دەکات، متمانەى نێوان دەسەڵاتى سیاسى لەگەڵ گەل پێیوستى بە ئەوە هەیە کە بەهێز بکرێتەوە، لەم حاڵەتەى کە ئێستا تێدایە ببووژێندرێتەوە. خاڵى تر ئەوەیە با بۆچوونى جیاوازیشمان هەبێ، بەڵام  پرسێکى وەکو دەستوور، ئەگەر ئێمە ببینە خاوەنى دەستوور، هەرێمى کوردستان بەهێز دەبێت، بەرەو تەکامولیکى ترى سیاسى دەڕوات کە بە قازانج بۆ هەموو هاووڵاتییانى هەرێمى کوردستان و هەموو جیزبەکان دەشکێتەوە، واتە بوونى دەستوور بۆ هەرێمى کوردستان باشە، شتێک بۆ هەرێمى کوردستان باش بێ بۆ هەر هەموومان باشە، بۆیە ئەگەر خیلافیشمان هەبێ بەڵام دەبێ کار لەسەر دۆزینەوەى خاڵى هاوبەش بکەین، لەدەستووریشدا خاڵە هاوبەشەکان زۆر زیاترە لەو خاڵانەى کە ناکۆکییان لەسەرە، ئەى باشە بۆچى هەندێ خاڵى خیلافى دەبێ لە یەکترمان داببڕێ، بەڵام چەندین خاڵى هاوبەش نابێ کۆمان بکاتەوە.

س: کوردستانtv