Nuce Logo

وەرگێرانى: ئيسماعيل تەها

ماوەى چەند مانگێکە قووڵبوونەوەى قەیرانى دەریاى سوور بایەخى "پڕۆژەى گەشە" كردووە، ئەوەش لەدواى هێرشى حوسییەکانە بۆ سەر کەشتییەکانى لە دەرياى سوور هاتوچۆ دەكەن و كاڵا دەگوازنەوە، ئەو هێرشانە بوونەتە بەربەست لەبەردەم جووڵەى دەریایى لە بابولمەندەب و دەریاى سوور کە لە (15%)ى بازرگانى نێودەوڵەتى بەو ناوچەیە تێدەپەڕێت.

مانگى ئەیلوولى ساڵى رابردوو جۆ بایدن، سەرۆکى ئەمەریکا لە لوکتەى (20) لە نیودلهى پڕۆژەى هندۆ ــ ئەوروپى راگیاند، كە پڕۆژەكە هندستان بە وڵاتانى عەرەبى و لەوێشەوە بۆ ئیسرائیل بە وڵاتانى ئەوروپا دەبەستێتەوە، لەو کاتەوە کێبرکێ کەوتە نێوان رێڕەوە نێودەوڵەتییەکان و چاوەکان خرایە سەر "رێگەى گەشە" کە بەو پێیەى گونجاوترین رێگەیە بۆ پڕۆژەکەى جۆ بایدن.

رەنگدانەوەکانى جەنگى غەزە

راپۆڕتە نێودەوڵەتییەکان جەخت لەسەر ئەوە دەکەنەوە جەنگى ئیسرائیل دەرگاکانى لەبەردەم پلانى بەستنەوەى هندستان بە ئەوروپاوە داخست و رێگەى بۆ ئاراستەى پڕۆشەى گەشە لەنێوان عێراق و ئەوروپا بە رێگەى تورکیا خۆش کرد.

رۆژنامەى (ساوس چاینا مۆرینینگ پۆستى)ى چینى لە نۆى مانگى رابردوو راپۆرتێکى بڵاوکردەوە لەو راپۆرتە باس لەوە دەکات جەنگى غەزە پلانى بەستنەوەى هیندستانى بە رێگەى رۆژهەڵاتى ناوەراستى وەستاند، بەڵام لەو نزیکانە کارکردن لەسەر رێڕەوێکى رکابەر دەست پێدەکات کە کەناراوەکانى کەنداوى عەرەبى لە عێراقەوە بە رێگەى تورکیا دەبەستێتەوە.

پێشبینى دەکرێت لە چەند مانگى داهاتوو بە شێوەیەکى جددى کارکردنى فەرمى لە رێگەى گەشەى عێراق كە تێچووەکەى (20) ملیار دۆلارى ئەمەریکى بێت دەست پێبکات، کە لە مانگى رابردوو لەدواى سەردانى رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆک کۆمارى تورکیا بۆ عێراق، رێککەوتنێکى چوارقۆڵى لەنێوان تورکیا و عێراق و قەتەر و ئیمارات لەسەر ئەو پڕۆژەیە واژۆکرا.

سەبارەت بە بایەخدانى تورکیا بەو پڕۆژەیە رۆژنامەكە باس لەوە دەکات ئەنقەرە  لە پڕۆژەى هیندى هەست بە بێهیوایى دەکات،  بەو هۆیەوە هەوڵدەدات ئەو پڕۆژەیە تێپەڕێنێت، چونکە رێڕەوى هندی کە ئەمەریکا پاڵپشتى دەکات هیندستان بە رۆژهەڵاتى ناوەڕاست و ئەوروپا دەبەستێتەوە تورکیا ناگرێتەوە.

ئەو رۆژنامە کە تایبەتە بە کاروبارى رۆژهەڵاتى ناوەڕاست بە پشتبەستن لە لێدوانێکى کریستیان کوتس ئۆلچن جەخت لەسەر ئەوە دەکاتەوە جەنگى ئیسرائیل و غەزە پەیوەندى لاوەکى بەشێک لە رۆژهەڵات لە رێڕەوەى دەریاى سپى خستە بەردەم چەندین پرسیارى جددى، هەروەک ئەو جەنگە کەشتییەکانى دەریاى سوورى خستە بەردەم هێرشى حووسییەکان کە لایەن ئێرانەوە پاڵپشتى دەکرێن، ئەوەش بووە هۆى بایەخى زیاترى "رێگەى گەشە" لە عێراق کە رێگەیەکى جێگرەوەى بە وشكانى تێدەپەڕێت.

لە بەرانبەردا یەریڤان سەعید، بەرێوەبەرى دەستپێشخەرى کوردى لە زانکۆى ئەمەریکى لە واشنتن کە قسەى بۆ رۆژنامە چینییەکە کردووە پێى وایە، ئەگەر هەیە ئێران رووبەڕووى رێگەى گەشە ببێتەوە، کە بۆى هەیە لەرووى ئابوورییەوە پاراوێزى بخات، یاخود ئێران پێى وایە رێگەى گەشە رێگەخۆشکردنە بۆسەر هەژموونى ئێران لە عێراق و ناوچەکە.

یەریڤان ئاماژە بەوەش دەکات بەهۆى رێگەى گەشەى عێراق تاران زیانى گەورەى بەردەکەوێت، بەتایبەت ئەگەر پڕۆژەى گەشەى گواستنەوەى گاز بۆ ئەو رووپا سەركەوتن بەدەست بهێنێت، چونکە ئەو كاتە ئێران بازاڕەکانى گاز لە عێراق و تورکیا لەدەست دەدات.

رێگەى گەشەى عێراق

رێگەى گەشە کە چاوەڕوان دەکرێت قۆناغى یەکەمى لە (2028) تەواوبێت، یەکێکە لە گەورەترین پڕۆژە ئابوورییەکانى عێراق و ئەو ناوچەیە، پردێکى پەیوەندى گرنگى نێوان بەندەرەکانى چین و ئەوروپایە و بە وڵاتانى کەنداو و تورکیا تێدەپەڕێت.

یونس خالید، بەڕێوەبەرى گشتى کۆمپانیاى هێڵى ئاسنى عێراق لە مانگى ئایارى ساڵى رابردوو رایگەیاند، رێگەى گەشە پڕۆژەیەکى ستراتییژییەوە خەونى تورکیایە، تەواوکەرى پڕۆژەى گەورەى فاوە، لە داهاتوو لەسەر ئاستى عێراق کاریگەرى گەورەى دەبێت، کە هێڵى ئاسنى دوولایەنە و رێگەى وشکانى بە پێشکەوتووترین تەکنەلۆژیا لەخۆى دەگرێت.

ئەو بەرپرسە عێراقییە روونيکردەوە، ئەو پڕۆژە بە خزمەتگوازرى بەندەرى فاو و بەندەرەکانى دیکەى عێراق بە درێژایى (1200) كيلۆمەتر دەست پێدەکات، لە بەندەرى فاو بۆ سنوورەکانى عێراق ــ تورکیا لە ناوچەى فیشخاپوور، هێڵى ئاسنى و شەمەندەفەرى کارەبایى لەخۆى دەگرێت، بە نوێترین تەکنەلۆژیاى پەیوەندى مۆدێرن دیزاین کراوە.

ئەو پڕۆژە سێ قۆناغى هەیە لەگەڵ تەواوکردنى بەندەرى گەورەى فاو، قۆناغى یەکەم لە (2028) كۆتایى دێت، هێڵى ئاسنى و رێگەى خێرا بەرەو ئەوروپا لە رێگەى تورکیاوە تەواو دەکرێت.

قۆناغى دووەم لە ساڵى (2038) تەواو دەبێت، قۆناغى سێیەم لە ساڵى (2050) تەواو دەبێت، ئەو دوو قۆناغە پەیوەستە بە دابینکردنى زیاترى وزە بۆ بەندەرى فاو و راکێشانى هێڵەکانى گواستنەوە و پێداویستى دیکە.

عێراق هیواخوازە تواناى ئەو پڕۆژەیە لە قۆناغى یەکەم ساڵانە بتوانێت سێ ملیۆن و (500) هەزار کۆنتێنەر بگوازێتەوە، کە دەکاتە (22) ملیۆن تۆ کاڵا، ئەوە جگە لەوەى نزیکەى خزمەتگوزارى ساڵانە بۆ (15) مليۆن گەشتیار دابین دەکات، داهاتى ساڵانەى دەگاتە چوار ملیار دۆلار لە پێداویستییەکان و نزیکەى (850) ملیۆن دۆلار لە جووڵەى گەشتیاران.

رێڕەوەى هیندۆ ــ ئەورووپى 

زۆرێک پێیان وایە پڕۆژەى هیندى وەڵامى ئەمەریکا بوو بۆ پڕۆژەى پشتێنە و رێگەى ئاوریشمى کە بەر لە (10) ساڵ چین دەستى پێکرد، بەڵام رووبەرووى بەربەست و ئاڵنگەرى زۆر بۆوە کاریگەرى لەسەر دواکەوتنى ئەو پڕۆژەیە هەبوو.

بەگوێرەى راگەێندراوێکى کۆشکى سپى ئامانج لەو رێڕەوە نوێیە ئابوورییە لە رێگەى هێڵى ئاسنى و بەندەرەکانى سعوودیە و ئیمارات و ئوردن و ئیسرائیل هیندستان بە ئەوروپاوە دەبەستێتەوە، ئەوەش بۆى هەیە ببێتە لە دایکبوونى گەشەى نوێى ئابووریى و پاڵ بە وەبەرهێنانى نوێوە بنێت و دەرفەتى نوێى جۆرى کار درووست بکات.

ئەو کەسانەى سەرپەرشتى تەواوکردنى ئەو پڕۆژەیە دەکەن خواستى ئەوەیان هەیە وڵاتانى ئاسیا و ئەوروپا بە ناوەندە بازرگانییەکان ببەستنەوە و ئاسانکارى لە پەرەپێدانى وزەى پاک و رەوانەکردنى بکەن، جگە لەوەش پاڵپشتى بازرگانى و پیشەسازیى بکەن و ئاسایشى خۆراک و هاوردە بەهێز بکەن.

سەرەڕاى رێککەوتنى کۆمەڵەکانى کارکردن بۆ وڵاتانى بەشدار لە رێڕەوى هیندى لەسەر دەستپێکردنى پلانەکە کە لەدواى راگەیاندنى ئەو پڕۆژەیە و دیاریکردنى خشتەى جێبەجێکردنى ئەو پڕۆژەیە لە ماوەى (60) رۆژ، بەڵام بەهۆى جەنگى غەزە هیچ هەنگاوێک نەندرا.

هەرچەندە ئەمەریکا هیچ سوودێکى مادى لە بەشدارى ئەو رێڕەوە دەست ناکەوێت، بەڵام بایەخى گەورەى پێ دەدات چونکە بەرژەوەندییەکانى ئەمەریکا لە بەرەنگاربوونەوەى چین بەهێز دەکات، رۆلى چاوەڕوانکراوى لە کاراکردنى پڕۆژەکانى ئاساییکردنەوەى پەیوەندییەکان لەگەڵ ئیسرائیل لە رۆژهەڵاتى ناوەڕاست دەبێت.

بایەخى رێڕەوى عێراق

ئەحمەد زیکروڵا، پسپۆڕ لە بوارى ئابوورى پێیوایە، لەدواى تۆفانى ئەقسا لە مانگى تشرینى یەکەمى ساڵى رابردوو، لەسەر ئاستێکى فراوان جیهان بە کۆمەڵێک گۆڕانکارى جیوسیاسى تێدەپەڕێت.

ئەو کاریگەرییە گەورانەى کۆمەڵە چەکدارەکان لەو ناوچەیە درووستیان کرد بە تایبەت لە یەمەن بووە هۆى درووستکردنى بەربەست لە گەرووە کلاسیکیەکان و کەناڵى سوێس، بە رێژەیەکى گەورە زیانیشى لە بازرگانى جیهان دا کە بووە هۆى پاشەکشەى رێڕەوە کۆنەکانى وەک رێرەوى رەئس رەجا ساڵح و رێرەوەکانى دیکە، لێرەوە رێڕەوى گەشە لە عێراق یەکێکە لە رێگە جێگرەوەکان، کە دەکرێت لەدواى سەرهەڵدانى ئەو جەنگە و کاریگەرییەکانى پەناى بۆ ببردرێت.

ئەو پسپۆڕە ئاماژە بەوەش دەکات رێگەى گەشە سەرنجڕاکێشترە، چونکە بەراورد بە رێڕەوە کلاسیکیەکانى دیکە ماوەى گەياندن زۆر کەم دەکاتەوە، کە لەدواى تۆفانى ئەقسا پشتى پێ دەبەسترێت، بەتایبەت کەس لەو بڕوایەدا نەبوو ئەوەندە درێژە بکێشضت، هەروەک هیچ ئاسۆیەکیش بۆ نزیکبوونەوەى کۆتاییهاتنى ئەو بەرەنگاربوونەوانە نییە.

ئەو پسپۆڕە ئابوورييە لە قسەكانى باس لەوە دەكات، ئەمڕۆ لە جيهان باس لە رێگەى جێگرەوە دەكرێت كە وڵاتان بتوانن بۆ گەياندنى بازرگانى بە شێوەيەكى ئارام پشتى پێ ببەستن بۆ هاوركردەكردن، بەتايبەت لە سايەى بەرزبوونەوەى كاڵا سەرەكييەكان، لەوانەش گەنم و دانەوێڵەى ديكە، جگە لەوەش نەبوونى رێگەى كورت دەبێتە هۆى بەزبوونەوەى نرخى گواستنەوە، بۆيە ئەوە وادەكات رێگەى نوێ پێويست بێت.

بەگوێرەى قسەكانى ئەحمەد زيكروڵا ئەو وڵاتانە پەند لە رووداوەكان وەردەگرن ئەگەرى دووبارەبوونەوە و سەرهەڵدانەوەيان هەيە، بۆيە هەموويان بەدواى رێگەى ئارام و كورت دەگەڕێن كە بكرێت لە قۆناغەكانى داهاتوو پشتى پێ ببەستن. 

ئەوەى ماوەتەوە پێويستە لەسەر عێراق و توركيا هەوڵەكانيان چڕبكەنەوە بۆ بانگەشە و ريكلامكردن بۆ ئەو پڕۆژەيە و دەستپێشخەرى بۆ جێبەجێكردنى پلانەكە لەسەر ئەرزى واقيع تاوەكوو ببێت بە كارێكى كردەيى بەرچاو، بە كردەييش گواستنەوەى بەشێك لە بازرگانى جيهانى لەو جۆرە رێڕەوانە بێت پێش سەرهەڵدانى قەيرانێكى ديكە.

سەرچاوە: ماڵپەڕى نون پۆست