Nuce Logo

بە بۆچوونى د. عادل باخەوان، بانگهێشتکردنى سەرۆکى هەرێمى کوردستان لەلایەن سەرۆکى فەرەنساوە بۆ کۆشکى ئێلیزێ، بۆ ئەوە دەگەڕێنێتەوە، لە ئێستادا فەرەنسا دەیەوێ پێداچوونەوەیەکى سەربازى و دیپلۆماسى و تەنانەت ئەمنى و ئابوورى بە ئامادەیى خۆى لەڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست بکات، هەروەها بە دواى ئەو ئەکتەرانەدا دەگەڕێت کە کارایى ڕاستەوخۆیان هەیە بەسەر ئاراستەکردنى رووداوەکان لە ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست، لەدیدى فەرەنسا نێچیرڤان بارزانى یەکێکە لەو ئەکتەرە سەرەکییانە. 

هەروەها د. عادل باخەوان لە دیمانەکەدا ئاماژەى بەوەشکردووە، کە فەرەنسا تەواو وشیارە بەوەى کە ئەو ئایدۆلۆژیایەى نێچیرڤان بارزانى ئینتیماى بۆى هەیە، زیاتر بەرەو کرانەوە دەڕوات بەسەر ئەو گرووپە کۆمەڵایەتى و سیاسییانەى کە کۆمەڵگەى عێراقى پێکدەهێنن، هەر بە شیعە و سوننە و ئێزیدییەکانەوە بگرە تاوەکو هەموو گرووپەکانى تر، چە لە سەر ئاستى ئیتنیک چە لەسەر ئاستى مەزهەبى و نەتەوەیى، هەموو ئەوانە وا دەکات کە بەهایەکى تایبەت، خەونى تایبەت یاخود با بڵێن هیوایەکى تایبەتى فەرەنسى هەبێت بە گفتوگۆکردن لەگەڵ سەرۆکى هەرێمى کوردستان.   

دەقى دیمانەى د. عادل باخەوان سەرۆکى بەشى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست لە ئەنیستیتیۆى فەرەنسى:

ــ چاوى جیهان و کوردستان و میدیاکان لەسەر ئەم سەردانییەى نێچیرڤان بارزانییە بۆ پاریس، وا دەبیندرێت ئەم سەردانییە جیاواز بێ لە سەردانییەکانى دیکە، ئەم سەردانییە بۆچى گرنگە لەم کاتەدا؟

د. عادل باخەوان: بۆچى گرنگە، چونکە لە چرکەساتێکى زۆر گرنگى فەرەنسییە نەک کوردى، نەک عێراقى، نەک ڕۆژهەڵاتى، چرکە ساتێکى فەرەنسییە، ئەو چرکە ساتە بریتییە لە چرکەساتى بیناکردنەوەى تەواوى سیاسەتیى فەرەنسا لە ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست دا، فەرەنسا ئێستا دەیەوێ پێداچوونەوەیەکى سەربازى و دیپلۆماسى و تەنانەت ئەمنى و ئابوورى بە ئامادەیى خۆى لەڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست بکات، لە چرکەساتى پێداچوونەوەکەیدا بە دواى ئەو ئەکتەرانەدا دەگەڕێت کە کارایى ڕاستەوخۆیان هەیە بەسەر ئاراستەکردنى رووداوەکان لە ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست دا هەیە، بانگهێشتکردنى سەرۆکى هەرێمى کوردستان وەک یەکەم ئەکتەرە لە چرکەساتى ئەم بیناکردنەوەى سیاسەتیى فەرەنسى، ئەوەى ئێمە ئاگادار بین لە ئەنیستیتۆتى فەرەنسى بۆ توێژینەوە لەسەر ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست، کە بارەگاکەى لە پاریسە، من سەرپەرشتیارى بەشى توێژینەوەى ئەم ئەنیستیتۆیەم بۆ هەموو ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست، ئەمە یەکەم کەسایەتییە کە لەم چوارچێوەیە لە ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاستەوە بانگهێشت دەکرێت، بۆیە ئەم بانگهێشتەکردن مانا و ئاماژەى تایبەتى خۆى هەیە.

ــ  بۆچى کاک نێچیرڤان بارزانى وەک یەکەم کەس لە چوارچێوەى ئەم بەرنامە و ستراتیژیەتەى فەرەنسا بۆ ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست، بۆچى یەکەم کەس ئەو، بۆ سەرۆک وەزیرانى عێراق نا یان سەرۆک کۆمارى عێراق؟

د. عادل باخەوان: ئەم بانگهێشتکردنە دوو ئاستى هەیە، ئاستێکى بابەتییە، ئاستێکى زاتى، لە ئاستە بابەتییەکە فەرەنسا پێیوایە عێراق ئێستا بە کۆمەڵێک گرفتى زۆر گەورەوە دەستەویەخەیە، وە هەر یەکێک لەو گرفتانە بەسن بۆ ئەوەى کۆتایی بە عێراق  بێنن وەکو ترادیسۆنى دەوڵەت ئەمە خاڵى یەکەم. خاڵى دووەم، فەرەنسا دەیەوێت عێراق لەم قەیرانانە ڕزگارى بێت، عێراق ببێتەوە بە دەوڵەتێکى سەقامگیر و چەقى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست، لەم بوارەشە بەدواى ئەکتەرە بەهێزەکانى هاوکێشە و پەیوەندییەکانى هێز لە عێراق دا دەگەڕێت، فەرەنسا پێیوایە حکوومەتى هەرێمى کوردستان سەرەڕاى هەموو گرفتەکانیشى لەناو هاوکێشەى عێراق بەشێک لە چارەسەر نەک بەشێک بێ لە گرفتەکان، ئەوەى پێت دەڵێم تێڕوانین و سیاسەتى فەرەنسی بەمشێوەیە وێناى حکوومەتى هەرێم دەکات، ئێمە خۆمان حکوومەتى هەرێم لە ناوەوە چۆن دەبینین ئەوە شتێکى ترە، وڵاتانى دەورووبەر یان ئەکتەرە عێراقییەکان چۆن حکوومەتى هەرێمى کوردستان دەبینین ئەوە شتێکى ترە، بەس لە جیهانبینى فەرەنسا وەکو چارەسەرێک بۆ گرفتەکانى ئێستاى عێراق وێنا دەکرێ، لەم سۆنگەیەوە بانگهێشتکردنى سەرۆکى هەرێمى کوردستان لەڕووى بابەتییەوە بەو ئاراستەیە دەڕوات، کە نەک هەر قەیرانەکان قووڵتر ناکاتەوە، بەڵکو دەتوانێ بەشداریى زیندووى هەبێ لە چارەسەرکردنى قەیرانەکانى عێراق.

خاڵى دووەم، بیرمان نەچێت لە (2017)وە لە چرکەساتى رێفراندۆمەوە هەتاوەکو ئێستا متمانەیەکى بەهێز لە نێوان ئەو دوو سەرۆکە دروستبووە، سەرۆکى کۆمارى فەرەنسا لەگەڵ سەرۆکى هەرێمى کوردستان، ئەو متمانەیە وا دەکات کە ئیمانوێل ماکرۆن کۆمەڵیک گرەو لەسەر سەرۆکى هەرێمى کوردستان بکات، کە ناتوانێ لەسەر ئەکتەرەکانى ترى عێراق بیکات. 

ــ وەکو دەزانن نێچیرڤان بارزانى وەک سەرۆکى هەرێمى کوردستان، لەسەر ئاستى شەخسیش لە عێراق و ناوچەکە پەیوەندى شەخسى و بەهێزى لەگەڵ سەرکردەکانى عێراق و ناوچەکە هەیە بە سوننە و شیعەوە، نێچیرڤان بارزانى دەتوانێ چە ڕۆڵێک بگێڕێت بۆ ئەو خەونەى فەرەنسا بۆ دروستکردنى سەقامگیریەکى سیاسى و ئەمنى و ئابووریش لە عێراق هەیەتى، نێچیرڤان بارزانى دەتوانێ چى بکات لەم بارەییەوە؟

د. عادل باخەوان: کاتێک ئیمانوێل ماکرۆن هاتە بەغدا، پڕۆژەیەکى پێشکەشى عێراقییەکان کرد، ناوى پڕۆژەکە بریتى بوو لە پڕۆژەى سەروەرى عێراق، وە خۆتان دەزانن پڕۆژەى سەروەرى عێراق لەلایەن وڵاتانى سیستەمى هەرێمایەتییەوە بەردەوام گرفتى بۆ دروست دەکرێت، بەتایبەتى لە تاران و ئەنقەرە، بەڵام کەمتر لەلایەن عەرەبى سعودیە و کوێت و ئوردن وڵاتە عەرەبییەکان کێشەى بۆ دروست دەکرێ، فەرەنسا وشیارە بەوەى کە سەرۆکى هەرێمى کوردستان پەیوەندییەکى توندوتۆڵى هەم لەگەڵ تاران و ئەنقەرە هەیە، هەم لەگەڵ ئەکتەرە عێراقییەکان، فەرەنسا پێیوایە کە سەرۆکى هەرێمى کوردستان دەتوانێ ڕۆڵەکى بەهێز و کارا ببینێ لە جێبەجێکردنى پڕۆژەى سەروەرى عێراقـ کە فەرەنسا پێشنیارى کردووە، ئەوە خاڵى یەکەم.

بانگهێشتکردنى سەرۆکى هەرێمى کوردستان لەڕووى بابەتییەوە بەو ئاراستەیە دەڕوات، کە نەک هەر قەیرانەکان قووڵتر ناکاتەوە، بەڵکو دەتوانێ بەشدارى زیندووى هەبێ لە چارەسەرکردنى قەیرانەکانى عێراق.

خاڵى دووەم، فەرەنسا تەواو وشیارە بەوەى کە ئەو ئایدۆلۆژیایەى نێچیرڤان بارزانى ئینتیماى بۆى هەیە، زیاتر بەرەو کرانەوە دەڕوات بەسەر ئەو گرووپە کۆمەڵایەتى و سیاسییانەى کە کۆمەڵگەى عێراقى پێکدەهێنن، هەر بە شیعە و سوننە و ئێزیدییەکانەوە بگرە تاوەکو هەموو گرووپەکانى تر، چە لە سەر ئاستى ئیتنیک چە لەسەر ئاستى مەزهەبى و نەتەوەیى، هەموو ئەوانە وا دەکات کە بەهایەکى تایبەت، خەونى تایبەت یاخود با بڵێن هیوایەکى تایبەتى فەرەنسى هەبێت بە گفتوگۆکردن لەگەڵ سەرۆکى هەرێمى کوردستان.

ــ سەردانەکەى نێچیرڤان بارزانى لە کاتێکدایە کە فەرەنسا دەیەوێت ئامادەییەکى زیاترى هەبێ لە ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست و لە عێراقەوە ئەم ئامادەییە بەهێزتر بکات، وە عێراقیش عێراقێکى سەقامگیر بێ لەڕووى سیاسى و ئەمنیشەوە، بەڵام بۆ هەرێمى کوردستان ئەم سەردانییەى نێچیرڤان بارزانى سوودەکەى چى دەبێت، ئەگەر عێراقێکى سەقامگیر بێتەکایەوە لەسەر دەستى ماکرۆن و نێچیرڤان بارزانى بۆ نموونە، سوودەکەى بۆ هەرێمى کوردستان چى دەبێ، نێچیرڤان بارزانى دەتوانێ چى بکات بۆ هەرێمى کوردستان؟

د. عادل باخەوان: گرفتى ئێمە بە شێوەیەکى گشتى لەوەدایە هەمیشە هەرێمى کوردستان بە جیا لە عێراق دەبینین، ئەم گرفتە بێگومان ڕەگوڕیشەى مێژوویى خۆى هەیە، ئەو ڕەگوڕیشانەش بێگومان شەرعین، خۆت دەزانى لە (23-8-1921)دا، کاتێ سێر کۆکس عێراق دروست دەکات، عێراقى سێر کۆکس ئەو عێراقە نییە کە ئیمانوێل ماکرۆن خەونى پێوە دەبینێ، عێراقى سێر کۆکسى بەریتانى بریتى بوو لە دەوڵەت دژ بە کۆمەڵگا، بۆ دژ بە کۆمەڵگا؟ چونکە کلیلەکانى دەوڵەتى تەسلیمى لە (18%)ى عێراق کرد لە بەرامبەر زۆرینەى زۆرى عێراقییەکان دا، کە نزیکەى لە (78%) کۆمەڵگەى عێراقى پێکدەهێنا، بە زمانێکى سادەتر کلیلى دەوڵەتى عێراقى تەسلیمى سوننەکان کرد، کە مەلیک فەیسەڵ خۆى ناوى نابوو کەمینەى موتەکەبیر، کەمینەى خۆ بەگەورەزان، کە خۆى سوننى بووە، کە ئەم کەمینەیە ڕێگە دەگرن لەوەى شتێک دروست بێت بەناوى دەوڵەتى عێراقى و نەتەوەى عێراقى، شتێک دروست بێت بە ناوى خەونى عێراقى و ناسیۆنالیزمى عێراقى.

ئینگلیزییەکان ئەم عێراقەیان دەویست، دەوڵەتێکى دژ بە کۆمەڵگە، بەڵام ئەو دەوڵەتەى کە ئیمانوێل ماکرۆن خەونى پێوە دەبینێ بۆ عێراق، دەوڵەتێکە نەک هەر دژ بە کۆمەڵگایە، بەڵکو دەوڵەتى کۆمەڵگایە، دەوڵەتى کۆمەڵگا بەماناى چى دێت، بەماناى ئەوەى کە تۆ ئێستا لە هەولێر چاوپێکەوتن لەگەڵ من دەکەى، تۆ چەند شاخەکانى کوردستان بە موڵک و نیشتمانى خۆت دەزانى، ئەوەندەش شەتولعەرەب بە موڵک و نیشتمانى خۆت بزانى، تۆ ئیتر لەوە نەژیت کە ئەکسێستت بە ئاو نییە، کەشتیت نییە و ناتوانى بڕۆیتە ناو زەریاکان و دەریاکان و پەیوەندیت بە دەریاوە هەبێ، بۆ؟ چونکە عێراق لەسەر دەریایە مادەم عێراق لەسەر دەریایە، عێراق نیشتمانى تۆیە، لەم گۆشەنیگایەوە هەرێمى کوردستانێکى بە هێزى دەوێ لە ناو عێراقێکى سەقامگیر دا، واتە ئەو عێراقەى دروست دەکرێتەوە، ئەو عێراقەى کە دەبێ گەشەى ئابوورى بکات لەسەر ئاستێکى بەهێز، وە دەبێ لەڕووى ئاسایشەوە هەموو دەرگاکانى داخراو و پتەو بن، هەروەها لەڕووى سەقامگیرییەوە هەموو هاووڵاتییەک بتوانێ لە بەسڕەو سەردانى زاخۆ بکات، لە زاخۆوە سەردانى بەسڕە بکات، ئەم عێراقە لە هەمانکاتدا عێراقەکى تەوێلەییە وەک عێراقەکى بەسڕایى و نەجەفى و کەربلا و مووسڵ و ئەنبارییە.

بە زمانێکى تر هەموو دەرگاکان لەسەر حکوومەتى هەرێمى کوردستان دەکرێنەوە، با من یەک ڕستە بە جەنابت بڵێم، ڕەنگە ئێمە لە ڕابردووە پێمانوابوو بێت، وە حەقیشمان بووە کە پێمانوابووە، چونکە کۆمەڵێک هۆکارى بابەتى هەبووە، چەند بەغدا لاواز بێت بەغداى دەزگاکان نەک بەغداى کەسەکان ئەوەندە بۆ هەرێمى کوردستان گرنگە، ئەوەى کە فەرەنسا ئێستا کلیکى لەسەر دەکات و بە دواى دەگەڕیت و رووناکى دەخاتەسەر، کەسێک نییە لە بەغدا، بۆ نموونە ئەوەى کە ئەمەریکییەکان کردیان لەگەڵ نوورى مالیکى دا، هەموو رووناکییەکانیان خستەسەر نوورى مالیکى، وە دەیانویست نوورى مالیکى بەهێز بکەن و پێیانوابوو بە بەهێزکردنى نوورى مالیکى عێراق بەهێز دەبێت، وە ئێستاش ئەمەریکییەکان هەمان هەڵە دووبارە دەکەنەوە، پێیانوایە لە بەهێزبوونى کازمی دا عێراق بەهێز دەبێت، فەرەنسا بە پێچەوانەوە بیردەکاتەوە، پێیوایە ئەوەى کە عێراق بەهێز دەکات دەزگاکانییەتى، لە بەهێزکردنى دەزگاکانیشدا عێراقێکى بەهێز دروست دەکرێت، لە بەهێزکردنى دەزگاکاندا پێگەى هەرێمى کوردستان بەهێز دەبێت بۆ؟ چونکە بۆ نموونە سەرەتایی ترین دەزگا کە بریتییە لە موئەسەساتى دەستوورى، ئەگەر هاتوو دەستوورى عێراق جێبەجێکرا تۆ کۆمەڵیک گرفتى ستراکتۆراڵت لە عێراق کۆڵ لە دەبێتەو.

ــ ئەو خەونەى ماکرۆن بە ئاسانى دێتەدى، بۆ نموونە هەورامییەک کەناراوەکانى بەسڕا بە هۆى بزانێ، بەسڕاییەک شاخەکانى هەورامان و ئاکرێ بە هى خۆى بزانێ، لە کاتێکدا باسى ئەو زوڵمە مێژووییە ناکەن کە عێراق لە بەغداوە بەرامبەر هەرێمى کوردستانى کردووە، ئێستاشى لەگەڵ دابێت مەسەلەن بودجەى هەرێمى کوردستان دەبڕدرێت، من هەفتەى ڕابردوو لە بەغدا بووم، بۆچوونێک لە بەغدا دروستبووە بە هیچ شتێکى هەرێمى کوردستان ڕازى نییە، دەیەوێ هەرێمى کوردستان بچووک بکاتەوە، یانى لەم بارودۆخە کە ڕۆژ بەڕۆژ بەغدایەکى بەهێز دژى هەرێمى کوردستان دروست دەبێت و ئینتیماى خەڵکى عێراق بۆ هەرێمى کوردستان لاواز دەبێ، ئەم خەونەى ماکرۆن بە ئاسانى دێتەدی بەوەى کە هەموو عێراقییەک شانازى بەعێراقەوە بکات لە زاخۆوە تاوەکو بەسڕا؟

د. عادل باخەوان: نەخێر بەهیچ شێوەیەک، یەکێک لەو خەونانەى کە ناڵێم موستەحیلە، بەڵام لە موستەحیلەوە نزیکە، بەڵام خۆت دەزانى لە هاوکێشە سیاسییەکاندا هەمیشە دوو شت هەیە یان ئەوەى تەسلیم بە واقیع دەبى وەک ئەوەى کە هەیە، وە ناتوانى بیگۆڕى و ئیتر تەواو هەموو چەکەکانت لەکاتى شەڕەکەدا دادەنێى، دەڵێى من واقیعەکە بەوشێوەیەى کە هەیە مامەڵەى ڵەگەڵ دەکەم، ئەوە یەکێکە لەو بژاردانەى لەبەردەم مرۆڤى سیاسى و ئەکتەرى سیاسى دایە، بژاردەى دووەمیش بریتییە لە بژاردەى ریسک، فەرەنسا بژاردەى ریسکى هەڵبژاردووە، نموونەیەکت بدەمێ، لە (1948)دا کاتێک ئیسرائیل دروست دەبێت هیچ هەلومەرجێکى بابەتى لەبار نەبوو بۆ ئەوەى ئیسرائیل دروست بێت، وڵاتانى هەرێمى ڕەفزیان دەکرد بە ڕەهایی، وڵاتانى سیستەمى ئەنتەرناسیۆنال جگە لە یەک دوو وڵات نەبێ بە ڕەهایى ڕەفزیان دەکرد، ژێرخانى ئابوورى ئەسڵەن هەر لە ئارادا نەبوو بۆ ئەوەى دەوڵەت دروست ببێت لە ئیسرائیل دا، لەڕووى ترادیسۆنى دەوڵەتییەوە ئەسڵەن بە درێژایى مێژوو هەر نەبووە هەتاوەکو تردیسۆنى دەوڵەتیان هەبێ، بەڵام نوخبەى ئیسرائیلى بژاردەى دووەمیان هەڵبژارد، واتە هەڵبژاردەى ریسک، ریسکێک کە تۆ دەیکەى لە کۆتاییدا ئەگەر پڕۆژەکەت سەرکەوتوو ئەوا خەونەکەت دێتەدى، ئەگەر سەرنەکەوت کۆمەڵێک دەرەنجامى دەبێ، دەبێ لەگەڵ ئەودەرنجامانە مامەڵە بکەى، وەکو ئەوەى لە چرکەساتى رێفراندۆم دا روویدا، لە زانستە سیاسییەکاندا تەنها و تەنها تێزێک کە دەتوانێ رێفراندۆم شەق بکات بژاردەى ریسکە، جگە لەوە هیچ بژاردەیەکى دیکە نییە، چونکە هیچ بژاردەیەکى تر لە ئارادا نەبوو بۆ ئەوەى ئێمە رێفراندۆم بکەین.

فەرەنسا تەواو وشیارە بەوەى ئەو ئایدۆلۆژیایەى نێچیرڤان بارزانى ئینتیماى بۆى هەیە زیاتر بەرەو کرانەوە دەڕوات  بەسەر ئەو گرووپە کۆمەڵایەتى و سیاسییانەى کە لە کۆمەڵگەى عێراقى پێکدەهێنن.

 ئەمەى کە ماکرۆن دەیکات ریسکێکى وشیارانەیە، بۆ دەڵێم ریسکێکى وشیارانەیە؟ چونکە فەرەنساى ئیمانوێل ماکرۆن زۆر بەوردى بە داتا و گرافیک و فاکت هەموو ئەو سیناریۆیانەى لەبەر دەستدایە، کە ئێستا رووبەڕووى عێراق دەبێتەوە، با نموویەکت پێ بڵێم، فەرەنساى ئیمانوێل ماکرۆن تەواو وشیارە بەوەى برا شیعەکانمان کە زۆرینەى زۆرى کۆمەڵگەى عێراقى لەو (40) ملیۆنەى کە هەیە پێکدەهێنن، ئێستا لە چرکەساتى  داخیلبوونن بۆ جەنگێکى ناوخۆیى، وە جەنگى ناوخۆیى برا شیعەکان وەک شەڕى ناوخۆیى برا کوردەکانى نۆهەتەکان نییە، کە تەنها کلانشیکۆف و بێکەیسیەکیان پێبوو، ئێستا ئەوان دەبابە و هەلیکۆپتەر و درۆنیان پێیە، هەموو چەکە قورسەکانیان پێیە لە  جەنگى فەرمى دەکرێ بەکاربهێندرێن، ئەگەر جەنگێکى ئەوها رووبدات عێراقى بە تەواوى پێوە دەسووتێ ئەوە خاڵى یەکەم.

خاڵى دووەم، فەرەنسا بە تەواوى وشیارە بەوەى کە ئابوورى عێراق لە لێوارى ڕاگەیاندنى ئیفلاسبوون دایە، دەتوانم کۆمەڵێک سیناریۆى دیکەت پێبڵیم کە لەبەر دەستى ماکرۆن دایە، بەڵام سەڕەراى ئەو هەموو سیناریۆیانەش فەرەنسا بژاردەى سەقامگیرى عێراق و ئاسایشکردن و گەشەکردنى عێراقى هەیە، سەیرکە ئەم سێ خاڵەى هەڵبژاردووە، خاڵى یەکەم: جێگرکردنى عێراق، خاڵى دووەم: بە ئاسایشکردنى عێراق، خاڵى سێیەمیش: گەشە بە ئابوورى عێراق بدات، بۆ عێراق؟ چونکە فەرەنسا بڕیاریداوە، وە پێیوایە تەنها بژاردەیەک لەدەستى ماوە، ئەوەیە کە عێراق بکات بە چەقى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست، وە لە عێراقەوە بەرەوڕۆژهەڵاتى ناوەڕاستەوە بڕوات.

ــ دەمەوێ بگەڕێمەوە سەر ئەو قسەیەى جەنابت کە دەڵێى فەرەنسا دەیەوێ مامەڵەیەکى جیاواز لەگەڵ دامەرزاوەکانى عێراق بکات، بەڵام تۆ دەزانى کە عێراق ئێستا عێراقى دامەزراوەکان نییە، کەسى و گرووپى چەکدار و حیزبەکان عێراق بەڕێوەدەبەن، یانى کە دەچییە بەغدا زۆر هەست بەوە دەکەى کە ئەوەى ئامادەیى نییە دەوڵەت و دامودەزگانییەتى، گرووپى مییلشیاکان بەڕێوەى دەبەن، ئەمە بۆ ماکرۆن و فەرەنسا ئاسانە کە عێراقێکى دامەزراوەیى دروست بکات و لەوێوە مامەڵە لەگەڵ عێراق بکات بەو هەموو فەوزاییەى کە لە عێراق دا هەیە؟

د. عادل باخەوان: نەخێر بەهیچ شێوەیەک بۆ فەرەنسا ئاسان نییە، ئەگەر تۆ لەڕووى بابەتییەوە بتەوێت مامەڵەکردن لەگەڵ میسرى جەنەڕاڵ سیسییە کە لەگەڵ کودەتاوە هاتۆتە سەر دەسەڵات، ئاسانترە بۆ کوشکى ئێلیزێ تاوەکو لەگەڵ عیراق دا، مامەڵەکردن لەگەڵ عەرەبى سعودیە محمد بن سەلمان یان ئیماراتى محمد بن زاید زۆر ئاسانترە تاوەکو لەگەڵ عێراق دا، بەڵام ئەوەى کە بڕیارى دەدات بۆ دەستنیشانکردنى سیاسەتى ئێستاى ئیمانویڵ ماکرۆن لە دوو مانگ یان شەش مانگ یان ساڵى داهاتوو، کە لە هەڵبژاردنەکانى فەرەنسا ڕەنگە سیاسەتى فەرەنسا گۆڕانکارى بەسەردا بێت، بەڵام لەم چرکەساتەدا کە من لەگەڵ ئێوە قسە دەکەم، ئیمانوێل ماکرۆن بە جۆرێک لە جۆرەکان پەیوەندییەک دروست ناکات لە نێوان کۆمەڵێک بەها، کە کۆمارى فەرەنساى لەسەر دروست بووە، وە لەگەڵ سیاسەتى دەرەوەى فەرەنسا نە گونجێ، بۆ نموونە فەرەنسا نایەوێت میسرى جەنەڕاڵ سیسى بکات بە سەنتەرى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست، چونکە پێیوایە سیسى لە ڕێگەى کودەتاوە گەیشتۆتە دەسەڵات و ئەو شەرعیەتەى نییە کە فەرەنسا ڕێگە بە خۆى بدات مامەڵەى لەگەڵ بکات، یان محمد بن سەلمان ئێستا کە ناوى وەکو قەسابێک ڕۆیشتۆتە ناو یادەوەرى دەستەجەمعى سیاسى جیهانییەوە، فەرەنسا ناتوانێ وێنەى خۆى لە ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست و جیهاندا ناشیرین بکات بەوەى کە هەموو گرەوەکان لەسەر محمد بن سەلمان بکات.

هەروەها بۆ نموونە ئیماراتى یەکگرتووى محمد بن زاید دەوڵەتێکى بچووکە فەرەنسا ناتوانێ گرەوى لەسەر بکات، ئێران دەوڵەتێکى مەنبوزە لەناو سیستەمى جیهانییدا ناتوانێ مامەڵەى لەگەڵ دا بکات، وە ئەگەر باسى تورکیا بکەین، تورکیا کۆمەڵێک گرفتى ستراکتۆراڵى مێژوویى لەگەڵ فەرەنسا هەیە، بە تایبەتى ئێستا لە عەقڵى دەستەجەمعى سیاسى فەرەنسییدا، ڕەجەب تەیب ئەردۆغان وەکو سوڵتانێکى مەترسیدار لەسەر ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست و جیهان مامەڵەى لەگەڵ دەکرێت، لەبەر ئەوە ئەو بژاردەى لەبەر دەستى ئیمانوێل ماکرۆن ماوە عێراقێکە کە دەزگاى نییە، دەبێ دەزگاى بۆ دروست بکرێ، عێراقێکە لە ناو قوڕاوایە دەبێ لەو قوڕاوە دەربهێندرێت.

فەرەنسا وشیارە بەوەى کە عێراق چەند گرفتى هەیە و وە چەند ئەستەمە مەلەکردن لەم دەریایەى عێراق، لەگەڵ ئەوەشدا بڕیارییداوە کە ریسک بکات و مەلە بکات لەو دەریایەى عێراق، بەچى؟ بەوەى کە لە قۆناخى یەکەم فەرەنسا پێیوایە دەبێ دەزگا ئەمنییەکانى عێراق ریفۆرم بکرێن، بەماناى ئەوەى تا ئەم دەزگایانەى ریفۆرم نەکرێن بەپێى سیستەمە ستانداردەکەى کە کۆمەڵگەى نێودەوڵەتى پێى ڕازیە، زۆر ئەستەمە تۆ بتوانى دەوڵەتى موئەسەساتى لە عێراق دروست بکەى. ئێستا کۆمەڵیک ئەکتەر لە بەغدا بە روونى لەپشت پەردەکانەوە داوایان لە ئەمەریکا و فەرەنسا و بەریتانیا کردووە، کە بێنەپێشەوە بۆ ئەوەى دەزگا ئەمنییەکانى عێراق ریفۆرم بکرێن، کە ئەمەیش کرا پەیوەندییەکى ڕاستەوخۆى بە هەرێمى کوردستانەوە هەیە، با زانیارییەکت پێبڵێم ئەگەر هاتوو ئەمە قبووڵ کرا، ئەوکاتە پارتى و یەکێتیش ناچار دەبن بە ڕەغمى ئەوە کە دەزگا ئەمنییەکانى سلێمانى و هەولێر و دهۆک و ناوچەکانى تر ریفۆرم بکەن، بەو ماناییەى کە دەزگا ئەمنییەکان ئیتر لە کۆنترۆڵى حیزب و لەژێر دەسەڵاتى مەکتەب سیاسییەکان دەردەهێندرێن، وە بەناچارى دەخرێنە ناو پرۆسێسى ریفۆرمەوە، کە چەندین ساڵە خەونى یەکگرتنى پێشمەرگە هەیە، ئەمەیش ماوەیەکى زۆرە پڕۆژەیەکى کۆمەڵگەى نێودەوڵەتییە بۆ یەکخستنى پێشمەرگە، ئەم پرۆسێسە ریفۆرمە لە بەغداوە دەستی پێنەکردووە، بەڵام ئەگەر هاتوو لە بەغدا دەستى پێکرد و بەغدا ناچارکرا بەوەى ریفۆرم بکرێت، ئەوکاتە بەناچارى پارتى و یەکێتى ناچار دەکرێن هێزەکانى پێشمەرگە و دەزگاى ئاسایش ودەزگاى دژەتیرۆر هەموو ئەوانە ریفۆرم بکرێن، کە لە چوارچێوەى حکوومەتى هەرێمى کوردستاندان. 

ــ لە ناو ئەو وڵاتانەى ناوت هێنان لە ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست دا، کە فەرەنسا دەیەوێ ئامادەیى خۆى لەوێیەوە بەهێز بکات ناوى سووریا و لبنانت نەهێنا، هەر چەندە فەرەنسا ویستى ئەم خەونە لە ڕێى ئەو دوو وڵاتەوە بەدیبێنێ بەڵام سەرکەوتوو نەبوو، دەتوانێ لە عێراقەوە ئەوە بکات کە نەیتوانى لە لبنان و سووریاوە بیکات؟

د. عادل باخەوان: دەزانى ئێستا فەرەنسا لە سووریا ئامادەیى هەیە، دواى ئەمەریکا ئەگەر وڵاتانى ڕۆژئاوا وەربگرین بەهێزترین ئامادەیى ئامادەیى فەرەنسایە، بەڵام ئەمەریکا وشیارە بەوەى کە سووریا هەڵوەشاوەتەوە وەکو دەوڵەت، سووریا هەڵوەشاوەتەوە وەکو کۆمەڵگا و سنوور، ئەم سێ خاڵە زۆر گرنگە، سنوور، دەوڵەت، کۆمەڵگا، لەبەر ئەوە زۆر زۆر ئەستەمە فەرەنسا بتوانێ مامەڵە لەگەڵ سووریا بکات و سووریا وەکو چەقى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست بەکاربێنێتەوە و بیخاتە ناو سیاسەتى خۆى، چونکە تورکیا و ئێرانى لێیە، رووسیا و گرووپە تیرۆریستەکانى لێیە، عەرەبى سعودیەى لێیە، هەموو دونیا لە سووریایە، سووریا بووە بە مەیدانى شەڕێکى جیهانى و ناوخۆیى وڵاتانى سیستەمى هەرێمایەتیش.

سەبارەت بە لبنان، ئێستا لبنان هەڵوەشاوەتەوە، لبنان ئەوە چەندین مانگە ئەسڵەن ناتوانێ حکوومەت دروست بکات، کە کۆمەڵیک قەیرانى سیاسى و ئابوورى و کۆمەڵایەتى و تەنانەت مەزهەبیشى هەیە، ئەگەر ئەم قەیرانەشى نەبێ لبنان ناتوانێ ببێت بە چەقى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست، چونکە لبنان وڵاتێکى زۆر زۆر بچووکە لەڕووى چەندایەتیى وە لەڕووى چۆنایەتییەوەش، ئەوەى کە تەنها لبنان دەژینێ دوو شتە، یەکەم داهاتى گەشتیارى، دووەم یارمەتى وڵاتانى سیستەمى ئەنتەرناسیۆنال، ئەگەر لەو دوو سەرچاوەیە یەکێکیانى لێ ببڕێت لبنان ناتوانێ ئیدارەى خۆى بکات وەکو دەوڵەت.

 بەڵام عێراق جیاوازە، عێراق (40) ملیۆنە، کە مقارەنە ناکرێت لەڕووى دانیشتوانییەوە بە لبنان ئەوە یەکەم، دووەم، خاکى عێراق خاکێکى زۆر فراوانە مقارەنە ناکرێت بە لبنان، وە سنوورى هەیە لەگەڵ دوو ئیمپراتۆرییەتى گەورەى تورکى و ئێرانى، عێراق دووەم وڵاتە لەسەر ئاستى جیهان لەڕووى داهاتى نەوتییەوە، عێراق مێژووێکى درێژى لە ترادیسۆنى دەوڵەتدارى هەیە، هەموو ئەوانە وا دەکەن پێگەى عێراق جیاواز بێ لەگەڵ لبنان و سووریا و قەتەر و کوێت و هەموو ئەو میرنیشینانەى بچووکانەى تر، کە وەکو سیاسییەکى عێراقى پێگوتم: کە لە کۆمپانیاى ئەوروپى دەچن. 

ــ ئەو قسانەت پرسیارێکى بۆ دروستکردین، لەسەر سووریا کە ئێران و رووسیاى لێیە، بۆ عێراقیش ئەمە ڕاست نییە، ئێران ئامادەیى هەیە، تورکیا و ئەمەریکا هەیەتى، یانى ئەمانە گرفت دروست ناکەن بۆ ئامادەیى فەرەنسا لە عێراق لە داهاتوودا؟

د. عادل باخەوان: ئامادەیى تورکیا و ئێران و ئەمەریکا لە عێراق، هەمان ئەو ئامادەییە نییە کە لە سووریادا هەیە، تۆ لە سووریا هیچ گومانت نییە کە ئێستا ئەوان لە چرکەساتى جەنگى ناوخۆیى دەژین، بەڵام عێراق بە فەرمى بەپێى زانستە سیاسییەکان ئەگەر تۆ توێژینەوەى لەسەر بکەى، یەکێک لەو وڵاتانە کە وەک وڵاتى پۆست کۆنفرێد لە قەڵەم دەدرێت، واتە وڵاتێکە چۆتە ئەودیوى نیزامەوە، وڵاتێکە کە نیزاعى تێپەڕاندووە، ڕاستە ئەمەریکا و ئێران و تورکیا بوونیان هەیە، بەڵام ئایا تۆ لە چرکەساتى جەنگى؟ ڕاستە مووشەکیک لەملەلاوە دەهاوژرێت، لەولا کەسێک تیرۆر دەکرێت، بەڵام هەموو ئەوانە هێشتا عێراقییان تەحول نەکردووە بۆ ئەوەى ببێ بەسەر زەمینى جەنگ، ئەوەى کە فەرەنسا دەیەوێ روونەدات لە عێراق دا، ئەوەى عێراق نەبێ بە سووریا، عێراق نەبێ بەسەر زەمینى یەکلایکردنەوەى ململانێیەکان، لە نێوان ئەمەریکا و ئێران، لە نێوان تورکیا و ناحەزەکانى، بە پێچەوانەوە نەک هەر نایەوێت ئەمە ببێت، بەڵکو دەیەوێت عێراق بە ئاراستەیەکى تر ببات. 

سەرچاوە: رووداو