Nuce Logo

هەفتەيەك بەسەر لێدوانەكانى رەجەب تەيب ئەردۆغان، سەرۆك كۆماری توركیا تێ نەپەڕی، كە باسی پێويستى كردنەوەى ڕێرەوى زەنگزورى ئەرمەنى كردبوو، بەرپرسانى باڵاى ئێران هۆشداريان لە هەر گۆڕينێكى جوگرافياى سياسى ناوچەى قەوقازدا، كە دەبێتە هۆى نارئاميى و ئاڵۆزیي.

ئەو جەختكردنەوەى ئەردۆغان لەدواى سەردانەكەى كۆتايى مانگى رابردوو بۆ ناوچەى ناخشيفيانى ئازەربايجان كە دوای كۆنتڕۆڵكردنەوەى هەرێمى كەرەباخ لەلايەن ئەو وڵاتەوە بوو.

دواى ديدارەكەى ئەردۆغان و ئيلهام عليێف، سەرۆكى ئازەربايجان، سەرۆكى توركيا رايگەياند، هەموو هەوڵێكمان بۆ كردنەوەى رێڕەوى زەنگزور دەخەينەگەڕ كە لە نزیكترين كاتدا كۆمارى ناخیشيفانى خاوەن ناوچەى ئۆتۆنۆمى بە ناوچەكانى ديكەى لە ئازەربايجان دەبەستێتەوە.

لە بەشێكى ديكەى قسەكانى ئاماژەى بەوە كرد، كردنەوەى ئەم ڕێرەوە بۆ توركيا و ئازەربايجان زۆر گرنگە و پرسێكى ستراتيژييە، پێويستە تەواو بكرێت، ئەو ئۆتۆمبێڵە ياخود شەمەندەفەرەى لە باكۆ دەردەچێت راستەوخۆ لەميانەى رێڕەوى زانجيزور دەگاتە قارس.

سەرۆكى توركيا پێى وايە برايەتى توركيا و ئازەربيجان لە ميانەى كردنەوەى ئەو رێرەوە زۆر بەهێزتر دەبێت، مايەى خۆشحاڵيشە ئاماژەى ئەرێنى سەبارەت بەو رێڕەوە لە ئێرانەوە هەيە.

بەڵام ئێران زۆر بە خێرايى وەڵامى ئاماژە ئەرێنييەكانى دايەوە هۆشدارى دا لە كردنەوەى ئەو رێڕەوە، عەلى ئەكبەر ئەحمەديان ئەميندارى نهێنيپارێزى ئەنجوومەنى باڵاى ئاسايشى نەتەوەيى ئێران هۆشدارى لە هەر گۆڕينێكى جوگرافياى سياسى ناوچەى قەوقاز دا، كە دەبێتە هۆى ئاڵۆزى و تێچوونى ئەو ناوچەيە و درووستبوونى قەيرانى نوێ.

لە لايەكى ديكەوە عەلى شەمخانى ئەميندارى پێشووى ئەنجوومەنى باڵاى ئاسايشى نەتەوەيى ئێران لە ميانەى ديدارێكى لەگەڵ ئەرمين گريگۆريان، سەرۆكى ئەنجوومەنى ئاسايشى نەتەوەيى لە تاران جەختى لەسەر ئەوە كردەوە، هەر دەستكرييەكى جوگرافياى باشوورى قوقاز كارێكە دەبێتە هۆى درووستبوونى ئاڵۆزى.

لەسەر ئاستى وەزارەتى دەرەوەش ناسر كەنعانى، لە چەند رۆژى رابردوو رايگەياند، تاران دژبەهەر  گۆڕينێكى جوگرافياى ئەو ناوچەيە، ئەوە هەڵوێستى روونى ئێمەيە.

رێڕەوی زەنگزور چييە؟

رێڕەوى زەنگزور ناوى پڕۆژەيەكە ئامانج لێى بەستنەوەى راستەوخۆى ئازەربايجانە بە كۆمارى ناخیشيفان، كە خاوەنى حكومى زاتييە، ئەو رێڕەوە لە رێگەى وشكانى و هێڵى ئاسنى پێكهاتووە، لەو ناوچەيە دەكرێتەوە. 

بە واتايەكى فراوانتر ئامانج لەو رێڕەوە بەستنەوەى راستەوخۆى ئازەربايجانە بە ئێران، ئەوەش واتا پچڕانى جوگرافى نێوان ئێران و ئەرمينيا.

لەدواى كۆتاييهاتنى جەنگى دووەمى كەرەباغ لە (2020) ئازەرباجين و ئەرمينيا بە شێوەى جياواز مامەڵەيان لەگەڵ ئەو پڕۆژە كردووە، سەرەڕاى ئاگربەستە كە هەردوولا بە نێوەندگيرى رووسيا رازى بوون، كە لە خاڵى نۆيەم باس لە كردنەوەى رێگەى گواستنەوەى ناخیشيفان و ئازەربايجانە، بەڵام يەريڤان ئاماژە با خاڵێكى جياواز دەكات.

لە دەقى رێككەوتنەكە هاتووە، وەستانى شەڕ بۆ ماوەى سێ ساڵە بە رەزامەندى هەردوولا هێڵى نوێى گواستنەوە كە ناخیشيفان و بە ناوچەكانى رۆژئاواى ئازەربايجان دەبەستێتەوە.

كاتێكيش ئەرمينيا راگەياند پاڵپشتى كردنەوەى رێگەى گواستنەوە دەكات، پێى وابوو ناوى زانجيزۆر لەو رێككەوتنە هاتووە، بەگوێرەى داواى باكۆ باس نەكراوە.

ستراتيژى و هەڕەشە

چاودێرانى سياسى باس لەوە دەكەن لە ميانەى بەستنەوەى توركيا و ئازەربايجان بە يەكەوە، لەو حاڵەتدا توركيا دەبێتە خاوەن هەژموونى ستراتيژى دەتوانێت لە يەك كاتدا پێكەوە فشار لەسەر ئازەربايجان و ئەرمينيا بكات.

سەرەڕاى ئەو پڕۆژەى ئەو رێڕەوە پێشتر توركيا چەندين جار جەختى لەسەر ئەوە كردۆتەوە، ئێران ئاگاداربووە، كە لەدواى دواين ئۆپراسيۆنى سەربازى كە بە سەركەوتنى كەرەباغ كۆتايى هاتووە، توركيا باسى لە كردنەوەى ئەو رێڕەوە كردووە.

مەحموود بازى، لێكۆڵەر لە كاروبارى ئێران دەڵێت، ململانێى كەرەباغ و رێڕەوەى زەنگزور لە سەرەتاى دەستپێكردنى جەنگى يەكەمى كەرەباغ هەڕەشەيەكى جيۆسياسييە بە پلەى يەكەم بۆ ئێران لەسەر سنوورەكانى باكوور.

ئەو لێكۆڵەرە جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە، ئێران پێى وايە ئەو جەنگە وەك هەڕەشەيەكى راستەوخۆيە بەهۆى كۆمەڵێك فاكتەرەوە، فاكتەرە سەرەكييەكان بريتييە لە دوورخستنەوەى پڕۆسەى ئاشتى، بە جۆرێك هەريەك لە ئازەربايجان و رووسيا گڵۆپى سەوزى رووسيان بۆ هەڵكرا، ئێران لەوەدا پشتگوێخرا، كە دواى ئەوەى ماوەى چەند ساڵ بوو هاوپەيمانييەكى نافەرمى لەنێوان مۆسكۆ و ئەرمينيا و تاران هەبوو.

بە پشتبەستن بەو رووداوانە، ناكۆكييەكى ديكە لەنێوان رووسيا و ئێران دەركەوت، مۆسكۆ بەهۆى جەنگى رووسيا دەستبەردانى ئەرمينيا بوو، هەروەها بە جۆرێكيش دانى بە سەركەوتنى ئازەربايجان و توركيا بەراورد بە يەريڤان كرد.

مەحموود بازى ئاماژە بەوەش دەكات، بوونى ئيسرائيل لەسەر سنوورەكانى نزيك لە ئێران لەگەڵ ئازەربايجان هەڕەشەيەكى كردەيييە بۆ ئێران، بە هەڵكردنى گڵۆپى سەوز پێگەى خۆى لە باشوورى قەوقازى بەهێز دەكات.

تاران پێى وايە رێڕەوى زەنگزور سنوورى هاوبەشى لەگەڵ ئەريمنيا دەپچڕێنێت، زۆر بە باشيش دركى بە مەترسى ئەو پچڕانە لەسەر ئامانجە جيۆسياسى و ئابوورييەكانى كردووە، هەر بۆيەش لە كاتى پێكدادانەكانى ماوەى رابردوو خۆى ئامادەكرد، بەڵام بەبێ دەستوەردان.

لە ماوەى رابردوو ئەردۆغان رايگەياند، توركيا دەيەوێت زەنگزور و لاچين وەك دوو ڕێڕەوى ئاشتى بەكار بهێنێت، دەبێت ئەو كێشەيەش بەبێ ململانێ و ئاڵۆزى چارەسەر بكرێت.

لە بەشێكى ديكەى قسەكانى گوتى، ئەگەر ئەرمينيا ئەو رێگەيە بۆ ئاشتى خۆش نەكات بۆ كوێ دەچێت؟ لە داهاتوو بە ئێران تێدەپەڕێت، ئێستاش ئێران بە شێوەيەكى ئەرێنى چاوەڕوانى ئەوەيە، بەهەمان شێوەش ئەگەر هەيە ئەو تێپەڕێينە بە خاكى ئێران بۆ ئازەربايجان بێت.

مەحموود عەلوش، نووسەرى تورك دەڵێت، "لەدواى يەكلاكردنەوى جەنگى كەرەباغ، كارى لەپێشينەى توركيا بريتييە بريتييە لە درووستكردنى رێڕەوێك كە ئازەربايجان بە ناخیشتيفان بۆ خاكى توركيا دەبەستێتەوە. 

ئەو پڕۆژە رەنگدانەوەى لەسەر گۆڕانەكانى جيۆسياسى دەبێت كە بەسەر باشوورى قەوقازيا دەبێت كە لە كاتى جەنگى دووەم لە (2020) درووست بوو تا دەگات بە هێرشى مانگى رابردوو كە ئازەربايجان توانى كۆتايى بە جيابوونەوەى ئەرمينيا بهێنێت دەسەڵات بەسەر ئەو ناوچەيە دابگرێتەوە.

عەلوش ئاماژە بەوەش دەكات پڕۆژەى ئەو رێڕەوە لەبەر هۆى جيۆسياسى و ئابوورى بۆ باكۆ و ئەنقەرە گرنگە، بەڵام رووبەڕووى چەندين ئاڵۆزييش دەبێتەوە.

لەو كاتەوەى جەنگى دووەمى كەرەباغ دەستى پێكردووە يەريڤان هيچ ئاماژەيەكى ئەرێنى و روونى لەسەر ئامادەبوون بۆ هەنگاونان بەرەو جێبەجێكردنى ئەو پڕۆژە نەداوە، شرۆڤەى تايبەتى بۆ دەستبەردابوون لەو بەڵێنە هەيە. بۆيە ئەو لێكۆڵەرە پێى وايە مادام ئەرمينيا دژ بە كردنەوەى ئەو رێڕەوە هەيە بەگوێرەى لێتێگەيشتنى ئەو دوو وڵاتە ئەستەمە ئەو رێڕەوە بكرێتەوە.

عەلوش ئاماژە بەوەش دەكات، چەندين گرێكوێرەى پەيوەست بە داهاتووى ململانێى ئەرمينيا و ئازەربايجان هەيە، بەبێ ئەوەى پڕۆژەيەكى ئاشتى گشتگير لەنێوان هەردوو وڵات بۆ رێككەوتن لەسەر درووستكردنى ئەو رێڕەوە هەبێت، چونكە ئەوكات دەبێتە بەشێك لە ديناميكى پەيوەندييە نوێكان باكۆ و يەريڤان.

ئەو لێكۆڵەرە باس لەوەش دەكات، يەريڤان هەوڵدەدات پڕۆژەى ئەو رێڕەوە وەك كارتێك بۆ بەهێزكردنى هەڵوێستى لە دانوستاندنى پەيوەندييەكانى داهاتوو لە قۆناغى دواى كەرەباغ لەگەڵ ئازەربايجان بەكار بهێنێت.

هاكوب مەقديس، وانەبێژ لە ئەكاديماى بەڕێوەبردنى گشتى لە ئەرمينيا باس ئەوە دەكات، لەسەرەتاى رێككەوتنى سێقۆڵى نێوان باكۆك و يەريڤان و مۆسكۆ لە (2020) ئەرمينيا زۆر بەڕوونى باسى لەوە كرد، هيچ كێشەيەكى لەكردنەوەى رێگە و رێڕەوى نێوان وڵاتان لە باشوورى قەوقاز نييە، بەڵام ئەوە دەكەوێتە ژێر، ياخود بنەماكانى ياساى نێودەوڵەتى.

مەقديس دەڵێت، ئەو هەڵوێستەى ئەرمينيا هەر رێڕەوێكى دەگرتەوە، كە ژێر سەرپەرشتى هێزە سنوورييەكانى ئەرمينيا و ئازەربايجان بێت، بەڵام ئازەربايجان و توركيا دەيانەوێت، بەڵام توركيا و ئازەربايجان دەيانەوێت ئەو رێرەوە بە تەواوى لەژێر سەپەرشتى خۆيان بێت، ئەوەش وادەكات ئەرمينيا رەتى بكاتەوە، ئەو رەتكردنەوەش وەك رێڕەوێكى گشتى نييە.

ئەو واتەبێژەى زانكۆ ئاماژە بەوەش دەكات، پێم وايە كارەكان وەك هێوربوونەوەى پێش گەردوولە، يا ئەوەتا توركيا و ئازەربايجان هێرش دەكانە سەر ناوچەى سۆنيك بۆ كردنەوەى ئەو رێرەوە بە زەبر و بەشێوەى سەربازى، ياخود ئەوەيە لەژێر سەرپەشتى ئەرمينيا لە رێگەى دانوستاندنەوە چارەسەرى ئەو پرسە دەكرێت، كە ناوچەى گەيێنەرى هەردوولايە.

هەڕەشەيەك دوورتر لە رێڕەو

ئازەربايجان كە زمانيان توركييە و وڵاتێكى دەوڵەمەندە بە نەوت و سەرچاوەكانى ديكەى وزە، هاوپەيمانێكى سەرەكى ئەمەريكايە لەو ناوچەيە، ئەردۆغان لە هەموو جوڵەكانى بۆ سەپاندنى دەسەڵات و گێڕانەوەى هەرێمى ناگۆڕنى كەرباخ لە جەنگە بەردەوامەكان هاوكارى كردووە، كاتێك ئاماژە بۆ پاڵپشتى ئازەربايجان بەهۆى زمان ونەتەوە دەكەن، سەرۆك و توركيا و بەرپرسانى ديكە و ئەندامانى پەرلەمانى توركيا دەستەواژەى (گەلێك لە دوو وڵات) بەكار دەهێنن.

ئازەربايجان لە پاڵ پڕۆژە زەبەلاحە بارزگانييەكانى نێوان هەردوو وڵات سەرچاوەيەكى بەهێزى نەوت و گازى توركيايە، چاودێرانى تورك پێيان وايە لە حاڵەتى كردنەوەى زەنگزور ئەو پڕۆژانە بۆ كردنەوەى هاوكار دەبێت.

بازى روونى دەكاتەوە تاران پێى وايە ئەو رێڕەوە قۆناغێكى لە كۆمەڵێك قۆناغ، ئامانج لێى سڕينەوەيەتى لە نەخشەى رێڕەوە جيهانييەكانى بازرگانى، كە هەوڵى بەستنەوەى ئاسيا و چين و ئەوروپا دەدات، بۆيە چاودێرى گۆڕنكارى سەر سنوورەكان دەكات، چەندين جاريش راشكاوانە رايگەياندووە، هەر گۆڕينێكى واقيعى جوگرافياى ئەو ناوچەيە رەت دەكاتەوە. 

ئەو لێكۆڵە باس لەوەش دەكات، كە ئەگەر بە شێوەيەكى فراوانتر سەيرى بكەين دەبينين نيگەرانى تاران لە شوێنى خۆيەتى، بەتايبەت دواى ئەوەى ئەمەريكا لە كۆنگرەى لوتكەى (20) لە هندستان پێشنيارى رێڕەوێكى بازرگانى كرد كە هند بە ئيمارات و سعووديە دەبەستێتەوە پاشان ئەوروپا و ئيسرائيل، ئێران بەتەواوى دووردەخەنەوە.

يەكێتى ئەوروپا جەختى لەسەر وەبەرهێنان لە رێڕەوێكى بازرگانى كردووە، لە رێگەى بە قەزدانى (120) مليار دۆلار، كە هەريەك لە چين و قيرغزستان و قەفقاز و توركيا دەگرێتەوە و بە ئەوروپا كۆتايى دێت. 

بازى جەخت لەسەر ئەوەش دەكاتەوە لە ميانەى زەنگزور توركيا هەوڵى قەربووكردنەوەى زيانەكانى رێڕەوى هندى دەدات، ئەو رێڕەوە بازرگانييەش بەهەمان شێوە ئێران لە پێشنيارى چين كە بە رێگەى ئاوريشمى ناسراوە، دەسڕێتەوە، بۆيەش تاران هەموو هەوڵێكى باكۆ و ئەنقەرە بۆ جێبەجێكردنى ئەو پڕۆژە رەت دەكاتەوە.

مەحموود عەلوش پێى وايە، هەر هەولێك بۆ سەپاندى ئەو رێڕەوە بەدەر لە ئێران ياخود بەكارهێنانى هێزى سەربازى دەبێتە هۆى ئاڵۆزى ئەو دۆخە و درووستبوونى جەنگێك كە پريشك بەر لايەنە ناوچەييەكان دەكەوێت، هۆيەكەشى ئەوەيە چونكە پرسى ئەو رێڕەوە بۆ نەخشە جيۆسياسييەكان لە باشوورى قەوقاز زۆر هەستيارە.

دەربارەى ئەردۆغان عەلوش دەڵێت، ئەردۆغان لەم دواييە باسى ئەوەى كرد ئێران تاران سەبارەت بەو رێرەوە هەڵوێستى ئەرێنييە، چونكە دەكرێت ئەو رێرەوە ببێت بە جێگرەوەى ئەرمينيا.سەرەڕاى ئەوەى پێشوو يەريڤان لەو هاوكێشەيە لاواز دەبێت. 

عەلوش روونى دەكاتەوە، باكۆ و ئەنقەرە هەوڵدەدەن و پێيان باشترە ئەو رێڕەوە بە ئەرمينيا تێپەڕێت، چونكە دەبێتە هۆى لاوازبوونى زياتر ئێران لەو هاوكێشە جيۆسياسييە لە ناوچەى باشوورى قەوقاز.

سەبارەت بەو پرسەش بازى ئاماژە بەوە دەكات، لێدوانى ئەردۆغان لەسەر ئەو ڕێڕەوە دەكرێت بە خاكى ئێران تێپەڕێت، ئەوەش دەبێتە هەڕەشەى زياتر بۆ ئەرمينيا و لێكتێگەيشتنى زياتر لەگەڵ ئێران، بەو واتايەى ئەردۆغان هەوڵ دەدات فشار بخاتە سەر ئەرمينيا تاوەكوو قبووڵ بكات ئەو رێڕەوە بەخاكيدا تێپەڕێت بە پاساوى ئەوەى جێگرەوە لەبەردەست هەيە، هەريەك لە توركيا و ئازەربايجان سوورن لەسەر كردنەوەى ئەو رێڕەوە بە هەر جۆرێك لە جۆرەكان بێت، بەڵام هەوڵەكانيان پێويستى بە سازش و دانوستاندنى درێژمەودايە، لە ماوەيەكى نزيك چارەسەر نابێت.

ئەو وانەبێژىەى زانكۆش پێى وايە، هەرچەندە ئێران پێى وايە ئەو رێڕەوە لەژێر دەسەڵاتى خۆى دەبێت، بەڵام باكۆ و ئەنقەرە بەوە رازى نابن.

سەرچاوە: حوڕە