Nuce Logo

وەرگێڕانی: ئیسماعیل تەها

گواستنەوەی هاكان فیدان لە پۆستی سەرۆكی دەزگای هەواڵگریی توركیا (میت) بۆ وەزارەتی دەرەوەی رەنگدانەوەی لەسەر بیركردنەوەی رەجەب تەیب ئەردۆغان دەبیت، هاكان بە كردەیی داڕێژەری سیاسەتی دەرەوە بوو، وەزیری دەرەوە تەنیا جێبەجێكار بوو، ئەوەش رێگەخۆش دەكات كە دیاریكردنی ئیبراهیم كاڵن، سەرۆكی دەزگای هەواڵگری پێگەی داڕشتنی سیاسەتەكان لەپشت وەزیری دەرەوە وەربگرێت. 

لەگەڵ ئەوەی كاڵن و هاكان جیاوازیشیان هەبێت، بەڵام ئەستەمە بگوترێت ناكۆكن، بەڵكوو لە رووی بیركردنەوە لە یەكتری نزیكن، هاكان نوێنەرایەتی رووێكی توند و كاڵن روو نوێنەرایەتی رووێكی نەرمی سیاسەتی توركی دەكەن، ئەو دیدە رەنگدانەوەی  سەر بەریەككەوتنەكانی سیاسەتی دەرەوەی توركیا لەسەردەمی مەولوود چاوشئۆغلۆ، وەزیری پێشووی دەرەوەی ئەو وڵاتە زاڵ بوو، بەڵام ئێستا لەگەڵ هاتنی هاكان فیدان ئەو بەریەككەوتنانە دەست بەهێوركردنەوە دەكات، ئەوەش وەك یاری كۆڕسەكانی مۆسیقایە، كە بە شێوەیەكی نەرم پێشكەش دەكرێت، لەو نەرمییە رووێكی تۆنێكی توند پێشكەش دەكرێتەوە. 

ئیبراهیم كاڵن دەنگی نەرمی ئەردۆغان

كاڵن دەیگوت، "هەموو ئەو شتانەی لە دەروونی سەرۆكەكەی هەبووە لە دوو قۆناغی پێشووی سەرۆكایەتی لە هەندێك پرس رووبەڕووی توركیا بۆتەوە، وایكردووە رێگە بەخۆی بدات لە پۆستە نوێیەكەی بیرۆكەكانی ئەردۆغان بە داڕێژتنێكی نوێوە جێبەجێ بكات.

سەرەڕای ئەوەی كاڵن خاوەنی كەسایەتییەكی نەرمە، كاریگەرە بە مۆسیقا، بەتایبەت لە منداڵییەوە گیتار دەژیەنێت، بەڵام لە لایەنی فیكرییەوە پێی وایە ئیسلامیی سیاسیی پێگەیەكی هەیە پێویستە توركیا هەڵوەستەی لەبەرانبەر بكات، نەك بۆ رووبەڕووبوونەوەی رۆژئاوا، بەڵكوو لە پێناو گێڕانەوەی تواناكانی لەسەر هەڵسانەوەی وەك هێزێكی گەورەی نێودەوڵەتی.

كاڵن دەزانێت توركیا ناتوانێت پێویستی بە رۆژئاوا و ئەمەریكا وەك هێزێكی پێشەنگ نەبێت، بەڵام پێشی وایە ئەمەریكا لەناوەخۆی هەڵگری پیلانگێری لاوازكردن و سنووردانانە بەرانبەر پێشچوونی توركیا، توركیاش توانای ئەوەی هەیە لە رێگەی دیپلۆماسییەوە بەرەنگاری ئەو هێزانە ببێتەوە.

كاڵن لە یەكێك لە بابەتەكانی كە لە رۆژنامەی سەباحی توركی بڵاویكردۆتەوە دەڵێت، "ئەمەریكا لە كۆی گشتی ریسك بە لەدەستدانی توركیا دەكات." كۆماری توركیا دژی سیاسەتەكانی ئەمەرییكایە كە داوا ئەمنییە رەواكانی پشتگوێ دەخات، ئەمەریكا لە هەرەشە و سزاكانی دژ بە توركیا سەركەوتوو نابێت، بەڵكوو توركیا زیاتر پشتبەخۆی دەبەستێت، ئەوەش دەبێتە هۆی  لە ئەمەریكا لە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی نێودەوڵەتی دووركەوێتەوە.

ئەو ترسانەی كاڵن باسیان دەكات دوو جۆری ئاشكران، یەكەم پارتی كرێكارانە، بەڵام تەنیا نییە ئەو حزبە، بەڵكوو توركیا پێی وایە هەموو ئەوانەی درێژكراوەی پارتی كرێكارانن لە ریزی ئەو حزبە حیساب دەكات، كورد بە شێوەیەكی گشتی چ لە توركیا بێت، یاخود سووریا تەنانەت لە عێراقیش بێت، وەك بە درێژكراوەی پەكەكە حیساب دەكرێن. 

هێزی دووەم، رێكخراوی خزمەت، كە سەر بە فەتحوڵا گولەنە، كە ئەردۆگانزمی سیاسیی زاڵە بەسەر پارتی دادوگەشەپێدان بە هەڕەشەیەكی راستەوخۆی دەزانێت، بە بەشدار لە كودەتا سەربازیەكەی (2016) تۆمەتباری دەكات. 

كاڵن دەڵێت، "هاوپەیمانی شەیتانی نێوان ئەمەریكا و یەكینەكانی پاراستنی گەل كە دواتر بووە بە هێزەكانی سووریای دیموكرات (هەسەد) ئیدارەی ئۆباما بەكاتی بەڵێنی پێدان، پاشان ئیدارەی ترامپ  لەسەر كارەكانی ئیدارەی پێشوو بەردەوام بوو.

پاشان دەڵێت، "لەكاتێدا ئەوە راستە كە ئیدارەی ئێستای ئەمەریكا هەندێك ستراتیژیەتی سەركردایەتی ناوەندی سوپای ئەمەریكا (سەنتكوم) و وەك بەشێك لەو هەوڵە رەزامەندی دەربڕی لەسەر نەخشەی پاشەكشەی هێزەكانی سووریای دیموكرات كە لە مینبەج درێژەی كێشا، بەڵام نەبوونی گۆڕانكاریی دیاریكراو لەو سیاسەتە بەردەوامە دەبێتە ئاڵۆزیی پەیوەندییەكانمان، ئەوەش پاساوێكە بۆ توركیا كە چاوەڕاوان بكات ئەمەریكا پەیوەندییەكانی بە چەكدارانی هەسەدە هەڵوەشێنێتەوە و بەبێ دواكەوتن دەست بە دانووستاندن لەگەڵ دەسەڵاتی ئەسەد بكەن.

كاڵن دەزانێت توركیا بە پاڵپشتی نهێنی داعش تۆمەتبارە، بەڵام بەهۆی پێگەی نوێی وەك سەرۆكی دەزگای میت پێویستە خۆی لە گرەوكردن لەسەر رێكخراوە تیرۆرستییەكانی توركیا بە میانڕەویان دەزانێت بەدوور بگرێت، هەرچەندە ئەوە لەسەر ئەرزی واقیع بوونی نییە.ئەو پەیوەندییە فیكرییانەی ئەو رێكخراوە بە ئاكپارتی دەبەستێتەوە" وای كردووە توركیا نەتوانێت دەستبەرداریان بێت، بەڵام ئەو پەیوەندییانە شتە گرنگەكان نین، بەڵكو بەرژەوەندی و هەژموونی توركیا لە سووریا گرنگە، ئەنقەرە لای كەمی دەیەوێت بەشداربێت لە دیاریكردنی چارەنووسی سووریا، بۆیە دەستبەرداری هاوكاری رێكخراوە ئیسلامییەكان نابێت.

كاڵن لایەنگری لە پاڵپشتی ئیسلامیی سیاسی دەكات

كاڵن پێی وایە پێویستە رۆژئاوا دەستبەرداری پلانی دژایەتی ئیسلامییە میانڕەوەكان بێت، چونكە لێدان لە میانڕەوەكان دەبێتە هۆی زیادبوونی توندەڕەوەكان، ئێمە هەموومان دەزانین ئەو رێگەیە بەرەو كێمان دەبات، وەك چۆن هەوڵەكانی واشنتن بۆ كۆتاییهێنان بە قاعیدە رێگەی بۆ داعش و ئەو گروپانە خۆش كرد كە زۆر لە قاعیدە توندتر بوون جارێكی تر لە سووریا و عێراق هاتنەوە پێش، دەكرێت هەنگاوی هەڵەی ئەمڕۆ ئیلهامبەخش بێت بۆ هاتنە پێشەوەی نەوەی نوێی تیرۆرستان، ئەوەی گرنگە تێبینی گرووپە توندڕەوەكان بكرێت، بەشێوەیەكی زیاتر بایەخ بە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان دەدەن.

كاڵن هەمان ترسی قەتەرە بۆ پاڵپشتی رێكخراوەكانی ئیسلامیی سیاسی بەكاردەهێنێت، كە ئەو ترسە پێی وایە تەنیا دوو رێگەمان لەبەردەستە، یا پاڵپشتی ئەو رێكخراوانە بكەن بۆ ئەوەی بە میانڕەوی بمێننەوە، یاخود بڵاوبوونەوەی تیرۆر، وەك ئەوەی كلتووری ئیسلامیی لە جیهانی عەرەبی و ئیسلامیی و هیچ بژاردەیەكی فیكری و سیاسی تری تێدا نەبێت تەنیە هەڵبژاردن لەنێوان خراپ و خراپتر نەبێت.

كاڵن هاوشێوەی ئەردۆغان دەڵێت، “لەو كەسانە نیم مل بۆ فشارەكان كەچ بكەم."بۆ ئەوەش دەڵێت، "بەكارهێنانی هەڕەشە دژ بە توركیا سەركەوتوو نابێت، بەڵكوو دەبێتە هۆی زیانگەیاندن بە پەیوەندییەكان، دەكرێت ئیدارەی ترامپ هەنگاوی بەرچاوتر بۆ هاوبەشی ئەمەریكا و هەسەدە و گولەن بنێت،  ئەو دوو پرسە یاساییە ئاڵۆز نین،  لەواقیعدا توركیا  هەرگیز شتێكی لەدەرەوەی چوارچێوەی یاسایی كارپێكراوەكان داوا نەكردووە."

گۆڕانی ئەو بۆشایەی نێوان توركیا ئەمەریكا چاوەڕوان نەكراوە، ئەگەر سەیری ئەمەریكا بكەین، دەیەوێت هەژموونی تایبەتی لە دیاریكردنی چارەنووسی سووریا هەبێت، هەسەدە ئامرازی سەرەكییە بۆ خواستەی ئەمەریكا، لە لایەكی تریشەوە بەرەنگاری رێكخراوی داعش دەبێتەوە، كە هیچ دژایەتی توركیای نەكردووە تا ئەو كاتەی كورد بە پاڵپشتی ئەمەریكا دەوڵەتی داعشیان روخاند، لەلایەكی ترەوە رۆڵی ئەمەریكا لە دروستكردنی ئەو گۆڕانەی دەخوازرێت لە سووریا دەمێنێتەوە.

كاڵن جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە، قەیرانێكی مەترسیداری متمانە لەلای بەرپرسانی گەلی توركیا وەك یەك هەیە، هەرچەندە توركیا بەشدارە لە هاوپەیمانی دژ بە داعش، بەشداریشی لەو هاوپەیمانییە بووە مایەی بە ئامانجگرتنی بنكەی ئەنجەرلیك لەلایەن ئەو رێكخراوە، كەچی ئەمەریكا هیچ خواستێكی بۆ ئازادكردنی رەقە نەبوو، لەبری ئەوە هاوپەیمانی لەگەڵ هێزەكانی هەسەدە كرد، كە دەزگای هەواڵگری ناوەندی بە ئاشكرا وەك لقێكی پەكەكە ناساندوونی.

توركیا خۆی وەك هێزێكی هاوشانی ئەمەریكا سەیر دەكات، كاڵن پێی وایە پەیوەندی ستراتیژی ناكرێت لەسەر بنەمای خواستی یەكلایەنە دامەزرێت، بەڵكوو پێویستە دوولایەنە بێت، بۆ هەردوولا سوود بەخش بێت، هیچ هاوپەیمانێك قبووڵ ناكات هەڵسووكەوتی هاوپەیمانەكەی زیان بە بەرژەوەندی نەتەوەیی بەرانبەرەكەی بگەیێنێت، چونكە توركیا وەك ئەوانە كاری نەكردووە كە زیان بە بەرژەوەندی توركیا بگەیێنێت، چاوەڕوانیشە ئەمەریكا هەمان شت بكات.

ئەو بیرۆكانە لە قسەكانی خودی ئەردۆغان بەرجەستەبوون، بەڵام لەگەڵ وەرگرتنی پۆستی سەرۆكی دەزگای هەواڵگری لە لاسەنی جووڵەوە لەسەر بنەمای ئەوە دەبێت كە هاكان فیدان لە پێشخۆی كردوویەتی، بەڵام بە جیاوازییەكی ئاسایی بە ئامانجی رازی كردن و رەچاوكردنی بژاردنەكانی گفتوگۆ و دیپلۆماسییەت، چونكە پێویست ناكات دەست بە بەریەكەوتن بكەن، كە لە دۆخێكدا  ئەزموون كراوە، هیچ شتێكی لێ بەرهەم نەهاتووە.

بنەچە و ئەرك و رۆڵی كاڵن

ئیبراهیم كاڵن، بە رەچەڵەك خەڵكی ئەرزەرۆمە، بەڵام لە (1971) لە ئیستەنبوڵ لە دایكبووە، لە (1992) بەشی مێژووی زانكۆی ئیستەنبۆڵی تەواوكردووە، دواتر ماستەری لە لە مالیزیا تەواوكردووە،  لە زانكۆی جۆج واشنتن لە ئەمەریكا دكتۆرای لە بەشی (زانستی مرۆڤ) خوێندووە،  پاشان وانەی فیكری ئیسلامی و پەیوەندی نێوان رۆژئاوا و ئیسلامیی لە زانكۆی (College of the Holy Cross) لە زانكۆی جۆرج تاون و بیلكنت گوتۆتەوە.

لە ساڵانی (2005 بۆ  2009) سەرۆكی دامەزراوەی ئابووری سیاسی و لێكۆڵینەوەی كۆمەڵایەتی بوو، لە (2007) كتێبێكی بەناوی (ئیسلام و رۆژئاوا) چاپكردووە، خەڵاتی یەكێتی نووسەران و ئەدیبانی توركیای وەرگرتووە، خێزاندارە خاوەنی سێ كوڕە.

كاڵن و هاكان فیدان دووڕووی یەك دراون

كاڵن مۆسیقار و گۆرانیبێژە، چەند پارچە مۆسیقایەكی كلاسیكی هەیە، كە تیێدا دەردەكەوێت زۆر بەشارەزاییانە ئامێری سازی توركی لێ دەدات، لە ماوەی خۆندنی كاڵن لە ئاكادیمیا لە بواری فەلسەفە و فیكری ئیسلامیی و فەلسەفەی ئیسلامیی كاڵن كتێبی (بیرۆكەی بوون لە ئیسلام)ی تۆشهیكۆ ئیزستۆی یابانی و نامەكانی میرسیدینی ئیبن عەرەبی و بابەتەكانی خەلیل ئینالجیك بەناوی (ئیستەنبۆڵ: شاری ئیسلام)ی وەرگێڕایە سەر زمانی توركی.

كاڵن لە ساڵی (2005 تا 2009) سەرۆكی دامەزرێنەری دامەزراوەی سیاسی و ئابووری و لێكۆڵینەوەی كۆمەڵایەتی بوو، جگە لەوەش لە چەند كارێكی ئینسیكلۆپیدیای وەك ماكمیلان بۆ فەلەسەفە و ئینسیكلۆپیدیای ئاین، فەرهەنگی ئۆكسفۆرد بۆ ئیسلام بەشداربوو، لە (2014) كتێبی (عەقڵ و فەزیڵەت)ی بڵاوكردەوە، لە (2015) كتێبی (بوون و تێگەیشتن)ی بڵاوكردەوە، لە (2016) كتێبی (من و ئەوەی تر و دواتر: پێشەكیەك لە مێژووی پەیوەندییەكانی نێوان ئیسلام و رۆژئاوا)ی بڵاوكردەوە.

ئیبراهیم كاڵ لە (2014) پۆستی گوتەبێژی سەرۆكایەتی توركیای وەرگرت، لەو كاتە ئەردۆغان ناسناوی باڵیۆزی پێ دا، هەروەك پۆستی یاریدەری ئاسایشی سەرۆكایەتی و سیاسەتی دەرەوە و پۆستی گەورە راوێژكاری ئەردۆغانی (2018) پێدرا.

بەهۆی ئەوەی راوێژكاری ئەردۆغان بوو، كاڵن بەرپرسی ژمارەیەك دۆسیە بوو، لەوانە دۆسیەی وەرگرتنی سوید و فینلەندا لە ناتۆ، سەركۆی تیمی دانووستاندن كاری توركیا بوو لەگەڵ هەردوو وڵات بۆ جێبەجێكردنی بەڵێنەكانیان بەرانبەر بەر مەرجەكانی توركیا، كە ئەو كەسانەی سەر بە پەكەكە و فەتحوڵا گولەنن دەبێت ئەو دوو وڵاتە رادەستی توركیایان بكەن، لە هەمان كات چاودێری دۆسیەی گولەنی لە ئەمەریكا و ئەوروپا دەكرد.

كاڵن دانووستاندكارێكی كارامە لە بارودۆخێكی تەنگ

كاڵن بەشداری زۆربەی دانووستاندنەكانی قەیرانە جۆراوجۆرەكانی دەكرد، ئەوەش وای لێكردووە ئاگاداری پێویستی لە دۆسییەكان هەبێت، لە دانوستاندنەكان لەگەڵ رووسیا بۆ تێپەڕاندنی قەیرانی خستنەخوارەوەی فڕۆكە جەنگییەكەی رووسیا بەشدار بوو، لە (2015) دواتر ئەردۆغان وەك نێردەی تایبەت بۆ چارەسەركردنی قەیرانی پەیوەندییەكانی نێوان وڵاتانی كەنداو و قەتەر دیاری كرد.

لە گفتوگۆكانی ئاشتی پەیوەست ئۆكراینا و دۆسیەی هەرێمی كەرەباغ لەنێوان ئازەربایجان و ئەرمینیا رۆڵی هەبوو، لە رێككەوتنی پەیوەست بە گواستنەوەی دانەوێڵەی ئۆكراینا لە رێگەی دەریای رەش و ئاڵوگۆڕی دیلەكان رۆڵی كارای هەبوو.

كاڵن لە تیمی توركیا بوو لە دانوستاندنەكان بۆ ئاگربەست گەیشتن بە چارەسەری ململانێكان لە سووریا و لیبیا، هەروەك بەشداربوو لە دانوستاندنەكان لەگەڵ یۆنان بۆ چارەسەركردنی ناكۆكییەكانی دەریا سپی و ناوەند و دەیاری ئیجە، بەشداری لە ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی توركیا لەگەڵ سعوودیە و ئیمارات و ئەمەرمینیا و میسر هەبوو، رۆڵی لە ئاسایكردنەوەی پەیوەندییەكانی نێوان توركیا و ئیسرائیل هەبوو.

كاڵن رووانینەكانی ئەردۆغان جێبەجێ دەدات

ئەو بەشداریی و رۆڵبینانەی كاڵن، مۆركی ئەوەی پێ بەخشیووە، كە دانوستاندكارێكی لێهاتوو بێت، شایستەی ئەوە بێت، ببێت بە داڕێژەری سیاسەتگەلێك كە وەزیری نوێ  دەرەوە گوێی بۆ بگرێت، هەر ئەوەشە كە كاڵن و فیدان ببن بە دوو رووی یەك دراو، ئەو دراوەش لە بنەڕەتەوە خودی ئەردۆغانە.

خولی سێیەمی سەرۆكایەتی ئەردۆغان، لە لایەنی سیاسەتی دەرەوە بەردەوام دەبێت بۆ بەدی هێنانی هەمان ئامانج، بەڵام ئەمجارە لە ڕیگەی دانوستاندن و سازشكردن و هەوڵدان بۆ بونیادنانێكی بێت نێوەندگیر بێت لەنێوان خواست و تمووحەكان، چ لە پەیوەندییەكانی لەگەڵ ئەمەریكا یاخود لەگەڵ وڵاتانی ئەوروپا، یا وڵاتە سەرەكییەكانی وەك میسر و سعوودیە و ئیمارات لەو ناوچەیە.

كێشەی نەرمینواندن، كە بەو دواییە هاتەپێشەوە، ئێستا بووە بە چەمكێك وەك پەردەیەك بۆ داپۆشینی خواستەكان بەكاردێت، هەروەك لە دۆخێكی ئابووری قوورسی ناوەخۆ هاتە پێشەوە دەخوازێت سازشی زیاتر بكرێت و هەرەوەك زیاتریش دەست بە هەڵوێستەكان بگیرێت، ئەو دابەزینە بەردەوامەی بەهای لیرە و دیاریكردنی كەسە نوێكان، هۆكارەكان زۆر زیاتر لەوە ئاشكرا دەكات كە نەرمینواندن دایپۆشێت.

سەرچاوە: العرب